Gen vị kỷ là cuốn sách đầu tay của Richard Dawkins, được công bố năm 1976, và cũng nổi tiếng nhất trong số các công trình khoa học của ông.
Không chỉ sử dụng rất tài tình hình ảnh so sánh và phép nhân cách hóa để giải thích khoa học, Richard còn sáng tạo ra thuật ngữ “gen vị kỷ” để chứng minh gen là trung tâm của thuyết tiến hóa. Thế giới của gen vị kỷ có những cuộc chạy đua khốc liệt, sự lừa dối và bóc lột không khoan nhượng, và tồn tại cả chủ nghĩa vị tha.
Gen vị kỷ giúp xóa đi nhiều ngộ nhận trước đó trong giới khoa học về các vấn đề liên quan đến gen và tiến hóa. Richard định nghĩa được sự tồn tại của con người thông qua mọi hoạt động của gen, những hoạt động “lạ hơn viễn tưởng”.
Công trình được xây dựng dựa trên lý thuyết chính của George C. Williams về chọn lọc tự nhiên. Thuật ngữ “gen vị kỷ” thể hiện quan điểm mới về động lực của tiến hóa, trái ngược với quan điểm tiến hóa tập trung chủ yếu vào cá thể sinh vật và các nhóm. Từ quan điểm lấy gen làm trung tâm, Richard Dawkins cho rằng tính vị kỷ có thể chính là mô hình của văn hóa nhân loại.
Từ sau lần xuất bản lần đầu tiên, đến nay, Selfish Gene (Gen vị kỷ) đã được dịch ra hơn 25 ngôn ngữ, được tạp chí The Guardian đưa vào danh sách 100 cuốn sách phi hư cấu hay nhất (2016), và được bình chọn là một trong những cuốn sách khoa học có ảnh hưởng nhất mọi thời đại trong dịp kỉ niệm lần thứ 30 Giải thưởng Sách Khoa học Royal Society, sánh cùng các tác phẩm của Charles Darwin và Isaac Newton (2017). Trong những lần ra mắt các cuốn sách tiếp theo, độc giả vẫn luôn xếp hàng để mua và yêu cầu ông ký tặng Gen vị kỷ.
Xem thêm
George C. Williams (1926-2010) đã đóng góp ý tưởng về pleioptropy – nhiều hiệu ứng của một gen duy nhất. Một ví dụ là sự kích hoạt của một gen khi các đặc tính hóa học của quá trình lão hóa được tích lũy. Tôi đề cập đến những tiền đề này bởi vì tôi thường cảm thấy mình đã rơi vào một khoảng thời gian sai lệch. Ý tưởng của Dawkins khác xa với di truyền học Mendel mà tôi đã học ở trường. Những độc giả quen thuộc với những người tiên phong trong quá trình tiến hóa trước đó sẽ có thời gian tìm hiểu cuốn sách này dễ dàng hơn nhiều so với tôi.
Tôi đã đọc ấn bản kỷ niệm 40 năm, được xuất bản vào năm 2016. Các chú thích cuối trang giải thích mở rộng, thường chạy dài trên các trang, đã được thêm vào và cần được đọc cùng với văn bản. Điều này được giải quyết nhanh chóng nhờ định dạng của phiên bản Kindle.
May mắn thay, cuốn sách này chứa đầy những ví dụ hành vi đáng ngạc nhiên. Chúng tôi biết rằng một bài hát của cá voi có thể tiếp tục trong tám phút mà không cần lặp lại. (tr.68) Chúng tôi biết rằng một dòng ong thợ có hành vi “hygene” là phát hiện và loại bỏ những con ấu trùng bị nhiễm một loại bệnh cụ thể. Việc loại bỏ đòi hỏi hai bước: mở nắp tế bào sáp của ấu trùng và đuổi ấu trùng ra khỏi tổ ong. (tr.78) Một dòng chuột thể hiện “hiệu ứng Bruce”. Khi con chuột đực lạ tiết ra một chất hóa học khiến con cái đang mang thai tự chấm dứt thai kỳ. (tr.191) Dơi ma cà rồng sẽ nôn và chia sẻ lượng máu dư thừa thu được trong đêm với những con dơi không thành công. (tr.298) Dawkins xem xét và giải thích những hành vi này thông qua lăng kính “gen vị kỷ” của mình.