Harari làm sáng tỏ mối quan hệ giữa khoa học và chủ nghĩa đế quốc, cho thấy cách hai yếu tố này đã cùng thúc đẩy sự phát triển toàn cầu. Ông lý giải rằng khoa học không chỉ đơn thuần là tìm kiếm tri thức mà còn phục vụ mục đích chinh phục và khai thác. Điều này mở ra các cuộc tranh luận về đạo đức trong nghiên cứu khoa học và trách nhiệm đối với những gì chúng ta khám phá. Đọc phần này, ta không thể không tự hỏi liệu khoa học có thực sự khách quan hay luôn bị chi phối bởi những tham vọng quyền lực.

Cuốn sách "Tâm Lý Người An Nam" của Paul Giran mang đậm dấu ấn của chủ nghĩa thực dân, phản ánh cái nhìn thiển cận và thiếu tôn trọng đối với văn hóa và tâm lý của người Việt. Tác giả, với tư cách là một nhà nghiên cứu phương Tây, thường áp đặt các khái niệm và tiêu chuẩn tâm lý của mình lên một xã hội hoàn toàn khác, dẫn đến những đánh giá sai lệch và bề mặt về những đặc điểm tâm lý của người An Nam. Thay vì cung cấp một cái nhìn sâu sắc và toàn diện về văn hóa Việt Nam, Giran lại chú trọng vào những khía cạnh tiêu cực, như sự nhút nhát và thiếu tự tin, mà không xem xét nguyên nhân lịch sử và văn hóa sâu xa. Điều này không chỉ làm méo mó hình ảnh về người Việt mà còn cho thấy sự thiếu sót nghiêm trọng trong việc hiểu biết và tôn trọng các giá trị văn hóa đa dạng của họ. Từ đó, cuốn sách trở thành một ví dụ điển hình về cách mà tư tưởng thực dân có thể ảnh hưởng tiêu cực đến nghiên cứu và cảm nhận về các nền văn hóa khác nhau.

Thời gian dài sống trong cảnh tù túng và bị bất công đã khiến Edmond phải đối mặt với sự tuyệt vọng và đau khổ. Anh đã trải qua những trải nghiệm đắng cay và mất mát đau đớn, từ sự mất mát của gia đình đến sự phản bội của những người anh tin tưởng. Những trải nghiệm này đã khiến anh thay đổi, biến từ một người đàn ông hiền lành thành Monte Cristo, một nhân vật bí ẩn và quyền lực, sẵn lòng triệt hạ kẻ thù của mình bằng mọi biện pháp. Khao khát trả thù và khát vọng công bằng đã trở thành động lực chính đằng sau sự biến đổi của Monte Cristo. Anh quyết định biến đổi để trả thù cho bản thân và cho những người thân yêu đã bị tổn thương. Tuy nhiên, qua cuộc hành trình trả thù của mình, Monte Cristo đã nhận ra rằng sự trả thù không mang lại hạnh phúc thực sự. Nó chỉ làm tăng thêm sự đau đớn và cô đơn, không chỉ cho kẻ thù của anh mà còn cho chính anh. Dần dần, Monte Cristo nhận ra rằng sự cứu rỗi và làm lành mới là con đường đúng đắn. Sự nhận thức này đã khiến anh thay đổi mục đích sống, từ trả thù sang sự cứu rỗi và làm lành. Anh học được rằng chỉ có bằng cách tha thứ và tiếp tục sống, anh mới có thể tìm được hạnh phúc thực sự.

John D. Rockefeller không tin vào sự cạnh tranh. Ông hợp lý hóa rằng độc quyền là mô hình kinh doanh tốt nhất vì chúng vận hành trơn tru. Ông khởi nghiệp với quy mô nhỏ với tư cách là một nhà máy lọc dầu ở Cleveland và phát triển cùng công ty của mình, Standard Oil, để trở thành công ty dầu mỏ lớn nhất thế giới. Và anh ấy không quan tâm mình đã đánh bại ai để đạt được điều này. Thứ thực sự tồi tệ. Và anh chưa bao giờ tin mình đã làm gì sai. Tôi nghĩ nếu Chúa Giê-su đặt JDR (một người Báp-tít lâu đời) ngồi xuống ghế và giải thích lý do tại sao điều ông ấy làm là sai thì JDR vẫn không đồng ý với Ngài. Rockefeller đã làm được những điều tuyệt vời sau khi nghỉ hưu. Anh ấy thích cho đi tiền của mình. Tôi chưa bao giờ biết rằng ông ấy đã thành lập Đại học Chicago. Và trường Cao đẳng Spelman dành cho phụ nữ da đen. Anh ấy không thích ghi tên mình vào những khoản quyên góp của mình. (Trung tâm Rockefeller ở Thành phố New York được phát triển và đặt tên bởi con trai ông, John D. Rockefeller, Jr.). Có lẽ tôi sẽ đọc hết sách của Ron Chernow. Tôi chưa đọc cái nào không xứng đáng được 5 sao+.

Giống như đa số các cuốn sách hướng dẫn bạn cách tư duy hay thay đổi bản thân, “Tư Duy Như Leonardo Da Vinci” cũng chứa đựng những bài luyện tập gần gũi và khá dễ áp dụng. Nhưng điều khác biệt của cuốn sách này là các nguyên tắc đều cân bằng hài hòa giữa luyện tập trí não, phát triển giác quan và rèn luyện cơ thể. Bạn sẽ tìm thấy trong những trang sách này một vài công thức nấu ăn ngon miệng, hay hướng dẫn bạn cách thử rượu vang. Những điều bạn khó có thể tìm ở các cuốn sách khác. Ngoài nội dung chính về bảy nguyên tắc tư duy giúp bạn giỏi giang hơn, điều tôi thật sự thích ở cuốn sách này là những thông tin và kiến thức về Leonardo Da Vinci lẫn thời kì Phục hưng mà Michael Gelb đã cung cấp cho người đọc.

Từ Phục hưng (Renaissance) là sự kết hợp động từ hồi sinh (renaitre) và danh từ sự ra đời (naissance) trong tiếng Pháp. Từ này trong tiếng Italia là Rinascimento. Sau nhiều thế kỷ của chế độ nông nô thời Trung cổ đầy mê tín, ý tưởng về sức mạnh và tiềm năng của con người xuất hiện trở lại. Sự hồi sinh ý tưởng cổ điển này đã được Giotto dự báo, được Brunelleschi, Allberti, Masaccio đề xướng và được Leonardo, Michelangelo, Raphael phát triển hoàn chỉnh. Sự chuyển biến nhanh chóng thế giới quan từ thời Trung cổ này diễn ra đồng thời với một loạt khám phá, cải tiến và phát minh.

Những thông tin này cung cấp thêm cho người đọc bối cảnh về bản thân Leonardo Da Vinci lẫn tài năng của ông, bên cạnh đó còn là về cơ sở xây dựng các nguyên tắc trong cuốn sách. Chúng giúp cuốn sách bớt buồn chán hơn nếu chỉ nói mỗi về phương pháp luyện tập tư duy, bởi cá nhân tôi sau khi đọc “Tư Duy Như Leonardo Da Vinci” cảm thấy rất hứng thú về văn hóa và nghệ thuật thời Phục hưng, cũng như các thành tựu và tác phẩm của Leonardo. Có thể Gelb chưa khiến tôi muốn áp dụng ngay các nguyên tắc ông đưa ra, nhưng ông đã thành công trong việc khiến tôi hứng thú với người hùng của ông bằng cách viết lồng ghép phân tích tác phẩm, kể về công việc của Leonardo Da Vinci.

Bên cạnh đó, một điều thú vị khác của cuốn sách này là chuyên mục các bậc phụ huynh nên dạy con cái như thế nào. Vẫn áp dụng theo bảy nguyên tắc đã đề cập, Gelb đưa ra các gợi ý và khuyến khích các bậc cha mẹ nên dạy con theo hướng cởi mở, kiên nhẫn và giúp con cảm nhận tình yêu thương trực tiếp nhiều hơn.

Cuối cùng, điều tôi nghĩ rằng khiến bạn khó có thể bỏ qua cuốn sách của Michael Gelb là khóa học vẽ cho người mới bắt đầu. “Bạn có thể vẽ,” Gelb viết. Vẽ là một cách giúp bạn nhìn nhận và khám phá các sự vật xung quanh. Khóa học này hướng dẫn bạn mọi thứ từ vẽ những hình đơn giản đến vẽ hình ở khoảng cách xa và tập đổ bóng. Nếu bạn có hứng thú với việc vẽ, vậy tại sao không cầm giấy bút lên và thử khóa học này nhỉ?

Một cuốn sách hay là cuốn sách như thế nào? Gáy sách nặng trĩu với hàng trăm trang giấy liền kề để tác giả thỏa sức truyền đạt tất cả những điều muốn gửi gắm? Lời văn trưởng thành dẫn dắt một câu chuyện bí ẩn đầy lôi cuốn? Hay tài năng xây dựng nhân vật phức tạp có chiều sâu để thay bản thân bộc lộ những tâm tư thầm kín? Chà, nếu bạn sử dụng các hệ quy chiếu đó để đánh giá thì, “Chú bé mang pyjama sọc” của nhà văn John Boyne hẳn đã không phải là một cuốn sách hay.

Vậy mà, đây vẫn là cuốn sách mà tôi lựa chọn review sau khi chiêm nghiệm qua kha khá đầu sách khác nhau. Tôi mua “Chú bé mang pyjama sọc” vào khoảng 5 năm trước, khi vẫn là cô học sinh cấp hai với niềm đam mê với Thế chiến thứ hai và sự khốc liệt của nó. Và rồi, tôi lại nhanh chóng thất vọng sau khi hít hà cái mùi hương sách mới, lật được đôi ba trang, đọc thoáng qua vài khung cảnh yên bình đầu chương và rồi thầm nghĩ: “Sao lại buồn tẻ và ngây ngô đến thế!” với thế giới quan được xây dựng dưới góc nhìn của cậu bé Bruno 9 tuổi – trong cái giai đoạn mà đáng lẽ phải căng thẳng nhất của Đức Quốc xã. Thế nhưng, ở mỗi độ tuổi khác nhau thì sách lại mang những ẩn ý riêng và khi tỉ mẩn lật lại cuốn sách chỉ vỏn vẹn hơn 200 trang này, tôi lại nhận ra một thứ mà tôi ở những năm đó chưa khám phá được: rằng đọc sách không phải chỉ là nương theo câu chữ tường minh của tác giả mà còn cần một trái tim để đồng cảm kèm một lí trí để phá tan lớp sương mù ẩn giấu dưới cái vỏ bọc “góc nhìn trẻ em”.

Câu chuyện trong “Chú bé mang pyjama sọc” không ồn ào hay dồn dập; truyện tập trung miêu tả chậm rãi diễn biến tâm lí của Bruno – con trai của một sĩ quan cấp cao trong bộ máy nước Đức lúc bấy giờ. Xuyên suốt cuốn sách ta được thấy tác giả cố gắng trong việc “bảo vệ” cái tuổi thơ êm đềm của cậu bé, tránh để nó khỏi bị vẩn đục trước cái thời kì đen tối của nhân loại. Mâu thuẫn và xung đột chủ yếu đến từ những người lớn thân quen với cậu, nó âm ỉ và nhức nhối nhưng cũng chỉ thoáng qua thôi, chỉ cần Bruno xuất hiện cùng cái nhìn ngây ngô của trẻ con thì ngay lập tức, câu chuyện sẽ lại quay về là những chuyến phiêu lưu khám phá của Bruno để gặp người bạn thân Shmuel và những người lớn kì lạ. Có lẽ tất cả những điều ấy là để sắp đặt cho cái kết khiến độc giả phải vương vấn và đau thương trong một khoảng thời gian.

Tôi dễ dàng nhận ra việc John Boyne tập trung xây dựng sự đối lập, từ khác biệt về hoàn cảnh sống đến cái lạnh lùng của dãy hàng rào dây thép gai chia cắt hai cậu nhóc. Mối quan hệ giữa một Bruno sống trong sự bảo bọc và nuông chiều, no đủ đặt cạnh cậu bé Shmuel tù binh, gầy gò và đáng thương trông khá kì lạ. Trong tiểu thuyết có một đoạn trích: “Chính xác thì đâu là sự khác nhau? Cậu băn khoăn tự hỏi. Và ai là người quyết định người nào mặc bộ pyjama sọc còn người nào mặc đồng phục.” Một câu hỏi đau lòng. Đúng vậy, ai là người quy định các quy tắc: rằng dân tộc này cao quý hơn dân tộc khác, rằng người Đức được sống trong vinh quang đầy tự hào trong khi những người như cậu bé Shmuel – người Do Thái phải bị giam giữ, hành hạ và bị đối xử tủi nhục? Vấn đề phân biệt chủng tộc được nhắc đến trong câu chuyện khá nhiều và chính các nhân vật: người mẹ, chị hầu gái Maria, người bà của Bruno đều biểu thị sự phản đối thì tại sao nó vẫn được phép diễn ra? Điều này kì lạ đến nỗi nó lọt vào con mắt thơ ngây của một đứa trẻ 9 tuổi thì không lý nào những người lớn lại không biết. Có lẽ, khi lòng tham vượt quá các chuẩn mực thì một chút lương tâm còn lại là không đủ để con người ta dừng giày vò người khác. Có lẽ họ đã quên mất cảm giác thống khổ khi bị giày vò. Và dù có khác nhau về địa lý hay chủng tộc, con người vẫn là con người. Không có lí do gì là hợp lý để làm đau đồng loại, làm đau bạn bè của mình.

Mặt khác, tôi nhận ra tác giả dành khá nhiều bút lực của mình để gợi nhắc người đọc sự khốc liệt của chiến tranh, mà tiêu biểu thông qua ông Pavel. Pavel là người đến gọt rau củ cho gia đình Bruno và khi cậu nhóc bị thương, ông đã sơ cứu cho cậu, đồng thời tiết lộ trước đây ông hành nghề bác sĩ. ““ Nhưng cháu không hiểu,” Bruno nói, mong muốn được biết ngọn ngành chuyện này. “Nếu ông là bác sĩ, vậy thì tại sao ông lại phục vụ bàn ăn? Tại sao ông không làm việc trong một bệnh viện ở nơi nào đó?”. Một câu hỏi mà ông Pavel khó khăn để trả lời, ông “ngập ngừng một lúc lâu”, trước đó ông “thở dài và băn khoăn xem nên nói gì”. Chiến tranh đã cướp đi tất cả: gia đình, công việc, cuộc sống và cả tinh thần. Ông Pavel – người mà trước đây là bác sĩ nay lại gầy guộc trong “bộ pyjama sọc”, tay chân luôn run rẩy và co rúm lại khi bị mắng chửi và đánh đập. Chiến tranh ập đến và buộc con người ta phải chấp nhận nó, chấp nhận cái thân phận mới của mình và sống lay lắt qua ngày như ngọn đèn dầu lửng lơ trước gió. Tại sao một bác sĩ lại bị giam giữ và phải đi gọt rau củ? Tại sao những đứa trẻ mới chỉ 8-9 tuổi hoặc nhỏ hơn rất nhiều lại phải chịu cảnh đói khát và tử thần rình rập? Những đối tượng đáng lẽ được xã hội quan tâm thì vì những mong muốn ích kỷ và lí tưởng của thiểu số mà bị chà đạp và rẻ rúng.

Trẻ con là vị thẩm phán công bằng nhất, trước khi chúng bị ảnh hưởng bởi toan tính của người lớn. Câu nói trên có lẽ đúng với “Chú bé mang pyjama sọc”. Cô chị Gretel của Bruno cũng từng là cô bé 12 tuổi ham thích búp bê và xúng xính váy hoa nhưng sau thời gian tiếp nhận giáo dục của chế độ thời ấy, cô bé dần có ánh nhìn khinh miệt dành cho những người mang pyjama sọc giống như ông Pavel và Shmuel. “Gretel thở dài lắc đầu. “Với những người Do Thái khác, Bruno. Em không biết điều đó sao? Đó là lí do tại sao họ phải được giam giữ cùng nhau. Họ không được hòa trộn với chúng ta.””. Thời ấy, người Đức xem đồng bào Shmuel là thứ bẩn thỉu và không xứng với quyền con người. Bruno thì khác, cậu bé may mắn hơn khi vẫn giữ trong mình sự ngây thơ với thế giới xung quanh. Nhờ vậy cậu mới có thể hình thành tình bạn đầy trong sáng và vô tư đúng lứa tuổi của mình với Shmuel, dẫu cho bọn họ cách nhau bởi dãy hàng rào dây thép gai cao vút – sự phân biệt sắc tộc nặng nề hay bề ngoài lấm lem bùn đất của Shmuel mà với Bruno, đó cũng là một điều thú vị đáng được khám phá. Chương cuối cùng khi hai đứa trẻ nắm chặt tay nhau và rồi cảnh vật dần biến mất đã đánh mạnh vào trái tim độc giả. Trẻ con chỉ như tờ giấy trắng, nhưng chúng cũng tự có suy nghĩ và nỗi niềm riêng của mình. Trong câu chuyện của Bruno, dù non nớt và vụng về nhưng cậu bé lại chính là người nhìn nhận mọi thứ đúng đắn nhất cùng trái tim nhân hậu nhất, thứ mà có lẽ những người lớn đó đã vứt bỏ đi từ rất lâu. Nhưng trong làn gió nồng nặc mùi thuốc súng và tiếng than khóc, những đứa trẻ vô tư thánh thiện vẫn bị nhấn chìm.

Chiến tranh và xung đột không tha cho một ai, dẫu là người chịu trận hay kẻ khơi mào. Nỗi đau của cả hai bên dai dẳng và giằng xé lên nhau, để lại di chứng dẫu bom đạn đã qua đi. Viết một câu chuyện có vẻ nặng nề dưới góc nhìn của trẻ em quả thật không dễ, nhưng John Boyne đã dẫn dắt người đọc một cách tinh tế và đầy tính toán. Điều đáng tiếc duy nhất với tôi có lẽ là việc tác giả để cậu bé Bruno đã sống trong sự bảo bọc và nuông chiều khá lâu khiến cậu bé ngô nghê trong việc lí giải môi trường xung quanh so với những đứa trẻ đồng trang lứa. Do vậy nhịp cảm xúc vẫn chưa được đẩy lên cao nhất ở các phân cảnh cậu tiếp xúc với những người khốn khổ: chị hầu gái Maria, mẹ hay chính Shmuel ở đầu và giữa câu chuyện. Tuy nhiên, cái kết của cuốn sách đã khiến điều đó phai mờ và khảm vào trái tim tôi một nỗi buồn sâu thẳm.

Dõi theo câu chuyện của Bruno và chậm rãi mân mê từng chi tiết của cuốn sách, tôi càng khám phá được thêm nhiều điều mà tác giả ẩn đi dưới vỏ bọc “trẻ em”. Đây có thể không phải tác phẩm hay nhất nhưng nó vẫn xứng đáng để độc giả - đặc biệt là những người lớn phải xem ít nhất một lần. Để rồi chúng ta càng phải trân trọng hòa bình hơn, trân trọng và bảo vệ những mầm non thế hệ mai sau và góp phần tưởng nhớ về con người, về một thời kỳ đen tối của lịch sử.