Solaris - Stanislaw Lem Reviews

Bác sĩ Snow là người thân thiện nhất, nhưng hầu như chẳng ai thấy mặt, chỉ liên lạc qua hình ảnh trên điện thoại. Sartorius thì ẩn dật, chỉ nghe được giọng qua máy móc. Người thứ ba là Gibarian, chẳng thể tìm thấy và trở thành một bí ẩn mà không ai chịu nhắc tới. Solaris đã cuốn hút loài người trên Trái Đất từ lâu, nhưng sức hút ấy giờ đã phai nhạt, một số người thậm chí còn kêu gọi rời bỏ nơi này vì bao cuộc điều tra đều chẳng mang lại kết quả gì… Bầu không khí rùng rợn của những hành lang len lỏi vào tâm trí, những điều phi thực dường như xuất hiện. Hình bóng ma quái của Rheya — người vợ đã chết của Kelvin — hiện ra, gợi lại cảm giác tội lỗi trong ông về cái chết tự sát của cô. Một người đàn ông cô đơn, những cảm xúc chưa bao giờ nguôi ngoai dù đã cả thập kỷ trôi qua… ngay cả một nhà tâm lý học cũng cần có ai đó để chữa lành.

Một sinh vật ngoài hành tinh hay chỉ là một quái vật khổng lồ vô tri? Một trạm vũ trụ khổng lồ đang quay quanh khối cầu, ngay phía trên lớp hỗn loạn, nơi những con sóng khổng lồ cuộn dâng khi có một nhà khoa học mới đến — mang theo nhiều hơn là tri thức: tiến sĩ Kris Kelvin, người vừa gia nhập phi hành đoàn. Bởi trên con tàu chỉ có ba người đàn ông, thêm một thành viên nữa lẽ ra chẳng mấy ai để ý. Thế nhưng Kelvin lại bị phớt lờ — sự thờ ơ này khiến ông khó chịu… Tại sao lại có màn tiếp đón kỳ lạ như vậy? Một công trình cách Trái đất hàng năm ánh sáng, lẽ thường họ phải vui mừng chào đón một gương mặt mới, nhất là khi người mới còn là một nhà tâm lý học, vốn có thể hỗ trợ trong môi trường xa xôi và cô lập nơi vũ trụ này.

Trong một tương lai xa xôi, có một hành tinh kỳ lạ — hay đúng hơn là hoàn toàn khó hiểu — tồn tại trong hình hài một thực thể thoạt trông giống như đại dương khổng lồ bao phủ gần như toàn bộ bề mặt, ngoại trừ vài hòn đảo nhỏ. Nhưng, như chúng ta vẫn biết, vẻ ngoài thường đánh lừa, và điều đó ở đây lại càng đúng. Chúng ta đặt cho nó cái tên Solaris mà chẳng cần được cho phép, rồi suốt cả thế kỷ con người miệt mài nghiên cứu mà vẫn chẳng khám phá được bao nhiêu.

Người đọc này nhận ra những điều cốt yếu từ khoảng trang 100. Thế nhưng cuốn sách vẫn lê thê thêm cả trăm trang nữa. Tiểu thuyết này quả thật giàu trí tưởng tượng, nhưng lại cạn ý tưởng quá sớm. Đám nhà khoa học thì chẳng bao giờ thấu hiểu được gì. Đọc đến mức người ta chỉ thấy bực bội với họ. Và cuốn sách thì cứ như chẳng bao giờ chịu kết thúc.

Đại dương không ngừng biến đổi, tạo ra những hình khối khổng lồ — khi thì mang dáng dấp hình học, khi lại như những sinh thể hữu cơ, hoặc hoàn toàn khác lạ. Chúng gợi cho người đọc một cảm giác đầy sức biểu đạt, nhưng vẫn xa lạ, chẳng thể nào dịch ra bằng ngôn ngữ con người. Rồi khi các nhà khoa học, vì không biết phải làm gì khác, bắt đầu chiếu tia X xuống đại dương, hành tinh đáp lại bằng cách gửi cho mỗi người một “vị khách” gắn với những ký ức và cảm xúc mãnh liệt nhất trong đời họ. Những hình bóng ấy được dệt nên từ chính ký ức và giấc mơ của họ.

Ba điều tôi thích nhất ở cuốn sách này là: nhân vật Rheya, cách cô ấy vừa hiện lên như con người vừa không phải con người (một chủ đề gợi nhớ đến Philip K. Dick); những miêu tả kỳ vĩ và đầy sức tưởng tượng về những con sóng; và cảnh cuối cùng liên quan đến cuộc chạm xúc giác giữa Kelvin và chính đại dương. Cái gần như “tính người” của Rheya thấm đẫm vào hầu hết kết cấu của câu chuyện, nên bạn phải tự mình khám phá bí ẩn ấy. Hai chủ đề còn lại thì dễ dàng minh họa hơn qua các trích đoạn.

Một trong những mục đích của cuốn sách dường như còn là để ca ngợi và trân trọng nhân loại, được khơi nguồn từ sự tài tình tuyệt vời của khoa học — những mô tả tinh tế về các hiện tượng, những suy đoán đầy tao nhã. Chính sự tinh tế và tao nhã ấy dường như gợi mở rằng vẫn còn một chút cơ sở cho niềm hy vọng, miễn là con người có thể bước ra khỏi chiếc vỏ của mình và bắt đầu nhìn nhận mọi thứ từ một góc nhìn “đại dương”.

Chủ đề chính của cuốn sách dường như là sự bất lực đáng buồn của loài người trong việc giao tiếp với một ý thức ngoài hành tinh. Tuy nhiên, các chủ đề phụ vừa bổ sung vừa đặt ra thách thức cho chủ đề này. Liệu những bản sao đó có thật sự là con người không? Nếu không, thì chúng là gì? Chúng có phải do đại dương tạo ra không? Nếu vậy, chúng là công cụ nghiên cứu, vũ khí, hay thông điệp? Hay chúng là những thực thể bán độc lập, có tri giác, được hình thành từ nỗi đau và sự hối tiếc của các nhà khoa học, rồi tác động trở lại vào chính sự nhạy cảm của đại dương?

Tiền đề của Solaris (1961) của Stanislaw Lem vốn không quá đặc biệt: tại một trạm nghiên cứu biệt lập trên một hành tinh xa xôi, các nhà khoa học khi tìm hiểu về sự sống ngoài hành tinh bắt đầu nghi ngờ rằng họ đang bị đe dọa theo một cách nào đó. Điều khiến Solaris trở nên độc đáo nằm ở ba điểm:

1) Cách Lem triển khai tiền đề này (tinh tế, mang tính triết học, giàu chi tiết).

2) Bản chất của mối đe dọa (những “bóng hình” sống động từ quá khứ tội lỗi của các nhà khoa học bỗng xuất hiện bên cạnh họ).

3) Đặc tính của hành tinh Solaris (nó hoàn toàn không có cư dân, chỉ là một đại dương khổng lồ – nơi bản thân đại dương ấy chính là dạng sống có tri giác duy nhất)

Nửa đầu thì khá hay. Nửa sau thì thật sự chán ngán. Có thể tôi đã bỏ lỡ sự kiện nào đó giữa hai phần của cuốn sách, nhưng nếu đúng là vậy thì ý đồ đó hoàn toàn không chạm được đến tôi.