Hồi Ký Viết Dưới Hầm - Fyodor Dostoevsky Reviews

Hồi Ký Viết Dưới Hầm là tiền thân của hầu hết các kiệt tác sau này của Dostoevsky như Anh em nhà Karamazov, Tội ác và Trừng phạt và Thằng ngốc. Có những nhân vật trong những cuốn tiểu thuyết đó giống như người anh hùng vô danh trong cuốn tiểu thuyết này, và theo suy nghĩ của tôi, họ là những nhân vật được phát triển tốt hơn. Nhưng việc xuất bản câu chuyện này (ở Epoch, năm 1864) là một thời điểm quan trọng trong văn học: Một số người cho rằng đây là cuốn tiểu thuyết Hiện sinh đầu tiên, có ảnh hưởng đến các nghệ sĩ như Kafka trong “The Metamorphosis”. Một số người xem đoạn độc thoại của anh ấy trong phần đầu tiên đặc biệt như một phiên bản đầu tiên của văn xuôi dòng ý thức, được phát triển sau này bởi các học viên như James Joyce. “Con người dưới lòng đất” có vẻ cay đắng, chắc chắn, bị tách biệt khỏi xã hội, bị xa lánh, nhưng rõ ràng Dostoevsky qua tiểu thuyết này và nhân vật này đang phản ứng với những vấn đề xã hội và văn hóa của thời đại ông. Nhà phê bình văn học Mikhail Bakhtin coi tác phẩm của Dostoevsky như một ví dụ điển hình về việc tiểu thuyết có thể trở thành gì, một “diễn đàn văn hóa” vào thời điểm đó từ nhiều góc độ khác nhau. Tôi thực sự thích Lời nói đầu của Richard Pevear cho bản dịch cuốn tiểu thuyết này của ông, vì nó giúp tôi hiểu cuốn sách hơn trong lần đọc này. Thay vì một bài tiểu luận mà ông thường viết trong thời kỳ này, Dostoevsky sử dụng cuốn tiểu thuyết về người dưới lòng đất của mình như một cách để chứng minh sự phức tạp của bản sắc mà anh ấy thấy còn thiếu trong các ý tưởng về nhân cách và văn hóa Nga. Anh ta đang đáp lại các nhà lý thuyết của chủ nghĩa tư bản công nghiệp VÀ chủ nghĩa cộng sản, cả hai đều hạ giá trị cá nhân, đơn giản hóa anh ta, coi anh ta như một bánh răng trong một cỗ máy tư tưởng nào đó, một thứ gì đó được xã hội phát triển để cải thiện nó. Tuy nhiên, Pevear cho biết Dostoevsky đang phê bình một cuốn tiểu thuyết nổi tiếng đương thời, What Is To Be Done? Bởi N.G. Chernyshevsky, khẳng định “chủ nghĩa vị kỷ duy lý”, một sự phỏng theo khái niệm “tư lợi được khai sáng” của những người theo chủ nghĩa thực dụng người Anh. đã trở thành cẩm nang cho các nhà hoạt động xã hội thời đó, cho rằng nhân loại có thể hạnh phúc nếu một người theo đuổi những ham muốn vật chất của mình và bị từ chối ý chí tự do. Hình ảnh trung tâm của xã hội hạnh phúc này là một cung điện pha lê (khiến tôi nhớ đến Nhà thờ pha lê của Robert Schuller như một hình ảnh về tư lợi thiêng liêng—hay chủ nghĩa tư bản Cơ đốc giáo—đã rất hấp dẫn vào những năm 1990 đối với rất nhiều Cơ đốc nhân giàu có, mặc dù vẫn còn nhiều nhà thuyết giáo vĩ đại mang theo ngọn đuốc của Schuller). Nhưng, Dostoevsky đã nhìn thấy và chứng minh trong cuốn tiểu thuyết của mình, và phần nào chứng minh tiềm năng của chính cuốn tiểu thuyết, rằng các nhà cách mạng xã hội thời bấy giờ (Lenin là một người ghét cách viết và suy nghĩ của Dostoevsky) không nhìn thấy sự phức tạp của con người cần được bảo tồn nếu muốn cuộc sống tiếp tục phong phú và rộng mở. Phải chăng sự mâu thuẫn và phức tạp là vấn đề cần tháo gỡ, hay đó chính là bản chất của con người? Chernyshevsky - và Lenin và những người khác là môn đồ của ông - nghĩ về cái trước, và tìm kiếm sự cố định trong bản chất con người, một “con người hành động không phân chia” và Dostoevsky nghĩ về cái sau, mặc dù ông biết “sự chuyển động bên trong” không ngừng và đôi khi dữ dội của tâm trí cũng có thể dẫn đến đau khổ. Dostovesky ghét hệ tư tưởng và những giả định mang tính bản chất của nó về bản chất con người, và trong cuốn tiểu thuyết của ông đã chứng minh rằng con người không bao giờ tĩnh tại, và đối với ông, đó là một điều tốt. Anh ta thích rượu, phụ nữ và cờ bạc, và mặc dù những thứ này thường xuyên khiến anh ta (và cuối cùng) bị hủy hoại, nhưng anh ta luôn thích ở bên ngoài và ngầm hơn là một phần của xã hội thoải mái, dễ đoán, tìm cách loại bỏ sự khác biệt và khác biệt. “Giá trị” đối với ông là tinh thần và thẩm mỹ so với cái có thể tính toán, đánh giá một cách logic và hợp lý theo hệ thống phân loại và lý thuyết. Theo quan niệm của chủ nghĩa hiện đại và khai sáng về việc loại bỏ chiến tranh và thói xấu thông qua sự tiến bộ của nền văn minh chắc chắn sẽ thất bại, như ông thấy. Cuốn sách này hay, với một nhân vật trung tâm mạnh mẽ tạo nền tảng cho những cuốn tiểu thuyết sau này (và tôi nghĩ là hay hơn) của anh ấy, nhưng đây là một cuốn sách khá tuyệt vời theo đúng nghĩa của nó. Phần thứ hai tập trung vào nỗ lực giải cứu một cô gái điếm, đây là điều đặc trưng trong tiểu thuyết của Chernyshevsky và các tác phẩm văn học khác cùng thời, và là điều mà Dostoevsky châm biếm gay gắt. Bên dưới một số cay đắng hiện sinh của nhân vật chính là một kiểu giọng điệu hài hước chế nhạo những người theo chủ nghĩa tự do cũng như những người theo chủ nghĩa hư vô vì muốn tạo ra những hệ thống hoàn hảo cho sự tăng trưởng và phát triển. Thật thú vị khi đọc nó sau Con đường xây dựng vượt thời gian và Con báo tuyết của Alexander, những cách tương tác hữu cơ và Phật giáo hơn với thế giới. Tôi đang đọc lại Tội ác và Trừng phạt!

Nhiều người cho rằng một nền tảng kinh tế – xã hội dựa trên nguyên tắc con người chỉ hành động theo những gì mà họ cho là tốt nhất như Utopia là một nền tảng xã hội đánh giá quá thấp sự phức tạp của nhân tính. Đó không hẳn là đánh giá thấp sự phức tạp của nhân tính, mà chính là đặt niềm tin vào thiên tính thiện lương của con người.

Nếu “Utopia” của Thomas More hoạch định ra một thế giới lý tưởng đến không tưởng để đả kích chế độ chính trị đương thời nói riêng và hiện thực nói chung, thì “Hồi ký viết dưới hầm” của Fyodor Dostoyevsky đào sâu vào thực tại, tự vấn đối với những gì gọi là nguyên tắc và công thức đã chứng minh, đối diện với những gì chân phương trần trụi nhất của bản ngã mỗi con người, để không ngừng khẳng định và phủ định bản thân, để tôn thờ tự do ý chí.

Thế nhưng,

“Không có gì trên đời là tuyệt đối. Cái duy nhất tuyệt đối là cái tương đối.” – Albert Einstein.

Những vấn đề nội tại của triết học sẽ còn mãi với thời gian. Trong xã hội hiện đại, việc tìm hiểu triết học góp phần trau dồi và mở mang kiến thức, còn sống như thế nào là sự lựa chọn của mỗi người, đi kèm lựa chọn là trách nhiệm.

Tự do ý chí hay lý trí đều không phải là tuyệt đối. 

Nhiều người cho rằng một nền tảng kinh tế – xã hội dựa trên nguyên tắc con người chỉ hành động theo những gì mà họ cho là tốt nhất như Utopia là một nền tảng xã hội đánh giá quá thấp sự phức tạp của nhân tính. Đó không hẳn là đánh giá thấp sự phức tạp của nhân tính, mà chính là đặt niềm tin vào thiên tính thiện lương của con người.

Nếu “Utopia” của Thomas More hoạch định ra một thế giới lý tưởng đến không tưởng để đả kích chế độ chính trị đương thời nói riêng và hiện thực nói chung, thì “Hồi ký viết dưới hầm” của Fyodor Dostoyevsky đào sâu vào thực tại, tự vấn đối với những gì gọi là nguyên tắc và công thức đã chứng minh, đối diện với những gì chân phương trần trụi nhất của bản ngã mỗi con người, để không ngừng khẳng định và phủ định bản thân, để tôn thờ tự do ý chí.

Thế nhưng,

“Không có gì trên đời là tuyệt đối. Cái duy nhất tuyệt đối là cái tương đối.” – Albert Einstein.

Những vấn đề nội tại của triết học sẽ còn mãi với thời gian. Trong xã hội hiện đại, việc tìm hiểu triết học góp phần trau dồi và mở mang kiến thức, còn sống như thế nào là sự lựa chọn của mỗi người, đi kèm lựa chọn là trách nhiệm.

Tự do ý chí hay lý trí đều không phải là tuyệt đối. 

Nhân vật “tôi” trong “Hồi ký viết dưới hầm” là một người thông minh, y cũng tự nhận biết mình có “một ý thức sáng suốt”, điều đó khiến y đôi khi tự hào, đôi khi chán ghét. Y luôn tự khẳng định và phủ định, tự lên án và lý giải bản thân không ngừng nghỉ, như một lời nguyền cho bộ óc thông minh chạy quá đà chẳng thể dừng. Cuộc sống của một người thông minh như vậy xem chừng mệt mỏi, phải chăng người ngốc có cái phúc của người ngốc?

Y dùng tư duy của mình để biện luận rằng con người là một thực thể phi lý trí, vì khi được trao cho quyền lựa chọn họ sẽ hành động đi ngược với những lợi ích tốt nhất của mình, vì họ coi trọng tự do hơn lý trí. Thế nhưng, những thực thể phi lý trí trong biện luận của y chỉ là một bộ phận trong xã hội loài người, hay là một phần trong mỗi cá thể con người, chứ không phải là toàn bộ. Không phải ai cũng muốn tìm khoái cảm trong nỗi đau, không phải ai cũng vì chút khó chịu bởi khẩu trang mà phơi mặt ra chốn công cộng thời Covid… Rõ ràng, đa số đều lựa chọn hành động có lợi cho bản thân và cộng đồng, chứ không vì cái gọi là “tự do ý chí” mà đánh đổ công sức của nhiều người. Vậy họ có ngu ngốc không? Họ có đạt được khoái lạc không?

“Khoái lạc tinh thần mà họ coi trọng bậc nhất là những hành vi chí thiện và một lương tâm trong sạch, khoái lạc vật chất mà họ coi trọng nhất là sức khỏe.” – Trích “Utopia”, Thomas More.

Tác phẩm là lời kêu gọi tự do và phản kháng, vượt thoát ra khỏi biên cương ràng buộc, chống lại những gì được coi là điều luật tự nhiên, phản đối trực tiếp những gì có liên quan đến mảng khoa học kỹ thuật và những gì có tính thực dụng trong cuộc đời. Dostoevsky chủ trương chối bỏ mọi dữ kiện do từ xã hội đưa ra, mà chỉ tuân phục những gì thể hiện tự do ý chí của mỗi người, để ghi dấu ấn chắc nịch của mỗi cá thể hiện diện trên cõi đời này.

“Hồi ký viết dưới hầm” thoạt đầu được thai nghén như một bài tiểu luận phê bình, để phản biện lại Nikolay Chernyshevsky và tác phẩm “Cần phải làm gì?” của ông xuất bản một năm trước đó.

Phải nói thêm rằng, “Cần phải làm gì?” của Chernyshevsky chính là cuốn sách có ảnh hưởng lớn đến Vladimir Ilyich Lenin, khiến Lenin thấm nhuần tinh thần cách mạng, để sau này trở thành vị lãnh tụ của phong trào cách mạng vô sản Nga cũng như của giai cấp vô sản thế giới. Trong sách “Valentinov N. Vstrechi s Leninym” (Gặp gỡ với Lenin) xuất bản năm 1953, Lenin bày tỏ:

“Tôi mang ơn Chernyshevsky bởi lần đầu tiên tôi được làm quen với chủ nghĩa duy vật triết học. Và ông là người đầu tiên chỉ ra cho tôi thấy vai trò của Hegel trong sự phát triển tư tưởng triết học; quan niệm của tôi về phép biện chứng xuất phát từ ông, để sau đó việc nắm vững phép biện chứng của Marx dễ dàng hơn nhiều…”

Thế nhưng Dostoyevsky đã không đồng tình với Chernyshevsky, trong tiếng nói đầy giận dữ với những kẻ rêu rao tư tưởng duy vật khách quan, Dostoyevsky chỉ ra những góc tối trong đầu óc duy lý, tất cả được truyền tải qua “Hồi ký viết dưới hầm”.

“Cả tập bút ký này lẫn tác giả của nó cố nhiên chỉ là tưởng tượng. Tuy nhiên, nếu quan sát những hoàn cảnh trong đó xã hội ta được hình thành, thì mẫu người tương tự như tác giả tập bút ký này chẳng những có thể, mà còn nhất định phải có trong xã hội ta. Tôi muốn phác họa rõ nét hơn bình thường một chút cho độc giả thấy một trong những nhân vật của thời đại vừa qua, một trong những người đại diện của thế hệ còn sống đến bây giờ.” – Dostoyevsky, 1864.

Cuốn sách kể theo lời của nhân vật “tôi”, một người đàn ông bốn mươi tuổi, giấu tên, là công chức đã nghỉ hưu sống ở St.Petersburg, các nhà phê bình gọi y là Underground Man.

Trong phần đầu có tên gọi “Dưới hầm”, nhân vật “tôi” tự giới thiệu về mình, trình bày những quan điểm của y và dường như có ý muốn giải thích những lý do khiến y được sinh ra trong xã hội. Còn phần hai “Nhân mùa tuyết tan” là những hồi ức về một vài biến cố trong đời y, xoay quanh những vấn đề tiền bạc, danh dự, tình bạn, tình yêu trong từng cung bậc cảm xúc căn bản của mỗi con người: vui vẻ, hạnh phúc, khoái lạc, chán chường, đố kỵ, căm thù…

Cấu trúc giản dị gồm 2 phần như thế, nhưng để đọc và đọc hiểu được tác phẩm này là một quá trình xoắn hết cả não.

Y là một con người, nhưng lại gợi lên hình ảnh của một con thú bị giam cầm.

Y đau mà không muốn chữa trị, bởi vì y cảm nhận được niềm khoái lạc trong những cơn đau.

Y mang trí tuệ của một thiên tài nhưng hành động như một kẻ khờ để chống lại lợi ích của chính mình. Y khát khao thể hiện tự do ý chí, lại ngạo nghễ nhìn dòng người ngu ngốc sống cam chịu như hòn đá, quen làm nô lệ mù quáng cho bản năng, cho lý trí, cho khoa học, cho những quy luật của tạo hóa.

Y giằng xé trong nội tâm lẫn trong những mối quan hệ với mọi người.

Y, hai mươi năm trước, đáng lẽ đã cứu vớt, hay được cứu vớt. Đó là nàng, Lisa, một sinh linh non nớt tội nghiệp của mầm thiện bị rơi xuống chốn đọa đày. Nàng đã xuất hiện trong cuộc đời y, mang theo khát khao tình yêu và khát khao sống như một con người trọn vẹn. Vậy mà y, một lần nữa, đã khiến nàng đau đớn.

Y cụ thể hóa những lo âu, những mâu thuẫn, những quyết định, những lựa chọn của một con người không nhận được sự chở che của Thượng Đế.

Y là hiện thân đầy ám ảnh về cuộc sống nội tâm phức tạp nhất của con người.

Đã qua rồi “Những đêm trắng” mộng mơ, được ngụp lặn trong biển cả ngôn từ đầy ngọt ngào lãng mạn, khoảnh khắc mà Thần Chết ập xuống pháp trường rồi vụt bay đi, cùng những trải nghiệm ở tù như “bị đóng trong quan tài” và thời gian tại ngũ, đã gây ra những biến chuyển lớn trong niềm tin tôn giáo, chính trị, xã hội và tinh thần của Fyodor Dostoevsky, “Hồi ký viết dưới hầm” thể hiện rõ rệt sự thay đổi này.

“Hồi ký viết dưới hầm” (tựa gốc: Записки из подполья) ra mắt độc giả năm 1864, được triết gia Walter Kaufmann đánh giá là “tác phẩm về chủ nghĩa hiện sinh tuyệt vời nhất từng được viết”.

"Hồi ký viết dưới hầm" của Dostoevsky xứng đáng là một tác phẩm về chủ nghĩa hiện sinh tuyệt vời nhất từng được viết. Mặc dù nhiều khi quý vị cảm thấy như bị gã dưới hầm này chỉ thẳng vào, nhưng xin đừng nóng giận, đừng đặt sách xuống, đó chỉ là vỏ bọc độc ác giả tạo mà gã tự tạo ra mà thôi. Gã làm vậy có lẽ vì lòng tự tôn, có lẽ là để bớt xấu hổ bởi những thổ lộ với quý vị và cũng bởi cả đời gã chưa khi nào dám nhìn thẳng vào mắt mọi người. Vậy cuối cùng, Tôi vẫn trở nên đáng thương dù hắn nhận thức bản chất và thoát ly khỏi giáo điều.

Đây có lẽ là cuốn duy nhất Dostoyevsky viết về nhân vật tôi, hay có thể là chính ông, một cách trần trụi. Hắn trong câu chuyện xưng hô với độc giả là “tôi” và “quý vị”. Hắn như đang đứng giữa một phiên tòa, tự giới thiệu về mình, giải thích tại sao hắn được sinh ra, tại sao lại sống trong xã hội này, tại sao hắn phải hành động như vậy. Đôi lúc, đó là những lời biện minh, nhưng đôi lúc lại là lời bộc bạch của một người trong cuộc. Hắn thể hiện phần “con” và phần “người” của chính mình. 

Liza – cô gái điếm nhưng mang trong mình trái tim của một thiên thần – như được ban phát cho cuộc đời đầy tội lỗi của hắn. Nàng là thiên thần run rẩy trong tình yêu và là mầm non hé nở trong vũng lầy của tội lỗi (tội ác mà kẻ khác gây ra và giáng tai họa xuống đầu Liza). 

Nếu nàng cười có lẽ tôi đã ghét rồi. Tôi ngó nàng lâu hơn và dường như phải cố gắng: tôi thấy khó tập trung tư tưởng. Trên khuôn mặt đó có một vẻ gì ngây thơ và hiền lành, nhưng nghiêm trang lạ lùng. Tôi chắc chắn điều đó đã làm cho nàng không thích hợp với chốn này, và không một tên nào trong bọn khốn nạn kia đã để ý đến nàng. Cũng không thể bảo là nàng đẹp, dù rằng trông nàng cũng cao lớn, khỏe mạnh và thân hình cân đối. Nàng ăn mặc hết sức giản dị. Trong tim tôi bỗng nhen lên một tình cảm gì tàn nhẫn, và tôi tiến lại phía nàng.

Nhưng tập hồi ký này nào có phải Những đêm trắng cho kẻ mộng mơ. Trong một thoáng, nhận thức méo mó về tình yêu được nhào nặn dưới căn hầm đã biến hắn thành một kẻ xấu đê tiện. Gã đày đọa tình yêu và để lại trong cuộc đời mình một cuộc tình – mà như không phải cuộc tình – nhuốm màu bi kịch.