Phúc Lành Của Đất - Knut Hamsun Reviews

Bạn vẫn có thể tìm thấy dấu vết của thiên sử thi Knut Hamsun về đời sống nông dân Na Uy trầm lặng, ít lời trong các phương ngữ nông thôn, những niềm tin mê tín và tư duy bảo thủ. Ở những khu rừng xa xôi ấy, một người ngoại quốc sẽ bị nhận ra ngay lập tức.

Có một điều gì đó mang tính anh hùng thầm lặng trong cuộc đấu tranh không ngừng với thiên nhiên để làm cho đất đai trở nên màu mỡ, nuôi sống những đứa trẻ đói khát, và tình yêu của Hamsun dành cho nền tảng văn hóa của chính mình tỏa sáng trong từng trang văn. Tuy nhiên, sự đồng nhất sau này của ông với nước Đức phát xít cũng có thể được lý giải từ sự tôn sùng yếu tố Bắc Âu, nỗi sợ ảnh hưởng ngoại lai, và sự tập trung vào việc bảo vệ bản sắc dân tộc hơn là chấp nhận những góc nhìn mới đa dạng. Vết nhơ chính trị trong những năm cuối đời của Hamsun không làm suy giảm sức mạnh tự sự của ông, nhưng vẫn cần được nhắc đến như một phần con người ông và con đường ông đã đi. Việc nhìn nhận cả một nhà văn kiệt xuất lẫn một người ủng hộ chủ nghĩa Quốc xã sẽ mang lại một bức tranh nhiều chiều về các mặt khác nhau của đời sống Scandinavia trong giai đoạn đó.

Thế giới ấy không lý tưởng hóa cũng không quái dị, mà đơn giản được định hình bởi những điều kiện mà con người đã sống, lao động và tương tác với nhau. Việc hiểu được động lực của các cộng đồng nông dân hẻo lánh vẫn còn mang tính thời sự, và những quan sát sắc sảo cùng các mô tả đầy màu sắc của Hamsun đã mở ra một thế giới tưởng chừng khép kín, khiến nó trở nên dễ tiếp cận hơn với độc giả quốc tế rộng lớn.

Rất đáng đọc!

6 Sao Sử Thi

“Con đường dài, rất dài ấy băng qua đầm lầy và rừng rậm: ai đã mở ra nó bằng cách bước đi trên đó? Con người, một con người, kẻ đầu tiên xuất hiện nơi đây. Trước khi anh ta đến, không hề có con đường nào.” (Trang 7) — đó là cách The Fruits of the Earth mở đầu. Con người ấy, con người đó chính là Isak;

“Một người đàn ông bước đi từ phương Bắc. Anh ta mang theo một cái túi — chiếc túi đầu tiên — chứa thức ăn dã ngoại và một ít đồ dùng. Người đàn ông ấy khỏe mạnh và thô ráp, có bộ râu đỏ sẫm như sắt và những vết sẹo nhỏ trên mặt và bàn tay, dấu tích của những vết thương cũ — chúng đến từ lao động hay từ những cuộc ẩu đả? (…) Anh ta bước đi (…) Khi (…) anh đến một nơi dễ chịu, một khoảng trống trong rừng (…) anh bước tiếp (…) Người đàn ông chấp thuận, như một sự xác nhận rằng anh sẽ định cư tại đó — và quả thực, chính nơi ấy anh dựng trại. (…) Phần khó nhất là tìm được địa điểm thích hợp nhất, vùng đất vô chủ mà thực ra lại thuộc về anh; giờ đây những ngày của anh tràn ngập công việc.” (Trang 7–8) — Isak đã tìm thấy “mảnh đất” của mình.

Thông qua một người Lapp lang thang, anh mong tìm được “người phụ nữ” cho mình:
“Ông có biết người phụ nữ nào có thể giúp tôi không?” — Không. Nhưng tôi có thể truyền tin ở bất cứ nơi nào tôi đi qua. — “Hãy làm vậy! Hãy nói rằng tôi có gia súc và không có ai chăm sóc chúng.” (Trang 9) — người phụ nữ ấy sẽ là Inger, người đến rồi ở lại mãi mãi —

“Tình yêu biến những người khôn ngoan thành kẻ ngốc (…)”. (Trang 14) — một người bạn đời với cái miệng bị biến dạng, sứt môi, tháo vát và chăm chỉ, một phước lành.

Isak (Amund Rydland) — Phim Markens grøde (1921) của Gunnar Sommerfeldt.

Bất chấp những biến động và sự khắc nghiệt tột cùng của công việc nông nghiệp và lâm nghiệp, Isak và Inger vẫn đối mặt với mọi nghịch cảnh phát sinh từ những công việc này cũng như từ điều kiện thời tiết khắc nghiệt vốn có của khu vực trang trại ở miền bắc Na Uy, và họ luôn làm điều đó với nụ cười trên môi.

Ở Phần II, Knut Hamsun xây dựng mạch truyện chủ yếu xoay quanh những trải nghiệm của Aksel Strom, chủ trang trại Maaneland, trong mối quan hệ đầy rắc rối với cô hầu gái Barbro, con gái của Brede Olsen — một nông dân thất bại, cuối cùng mất luôn điền trang Breidablik của mình.

Trong số rất nhiều nhân vật phụ, tôi muốn đặc biệt nhấn mạnh một người: viên quản lý địa phương Geissler, sau này trở thành một cựu công chức rồi chuyển sang làm doanh nhân, một “kẻ mộng mơ” không biết mệt, người duy trì mối quan hệ bạn bè và tin cậy lẫn nhau với Isak. Sau khi xuất bản The Fruits of the Earth vào năm 1917, nguyên tác là Markens Grøde, Knut Hamsun đã được trao Giải Nobel Văn học năm 1920.

Có một vấn đề gây tranh cãi trực tiếp liên quan đến Knut Hamsun: đó là việc ông từng cảm tình với chủ nghĩa Quốc xã và ngưỡng mộ Adolf Hitler cũng như Joseph Goebbels, những người mà ông đã trao tặng chiếc huy chương Nobel Văn học của mình. Hành vi chính trị gây tranh cãi này đã tạo ra những cảm xúc mâu thuẫn trong cách người ta nhìn nhận thiên tài văn chương của ông.

Tôi mong đợi một bản tường thuật tuyên truyền kiểu tiền-Phát xít. Thay vào đó, tôi lại tìm thấy một huyền thoại nông nghiệp vùng rừng sâu Na Uy mang dáng dấp của Winesburg, Ohio, nhấn mạnh đức hạnh của lao động chăm chỉ và năng suất vì chính bản thân nó, sự canh tác (cả đất đai lẫn tinh thần), việc đặt nhu cầu thiết yếu lên trên sự phù phiếm hay khát khao những thứ vượt quá những gì thiên nhiên ban tặng, cùng sự bám rễ theo nghĩa đen và nghĩa bóng. Tôi rất thích giọng điệu điềm tĩnh xuyên suốt, cách thì động từ chuyển đổi linh hoạt ngay trong cùng một đoạn (thì hiện tại cho các cảnh, còn lại là quá khứ đơn hoặc quá khứ tiếp diễn). Giống như ở Tolstoy, góc nhìn có thể tiếp cận suy nghĩ của rất nhiều nhân vật nhờ sự vững vàng trong lối kể. Tôi yêu bối cảnh, các kiểu nhân vật khác nhau, hệ đạo đức, những trò thao túng quyền lực vụn vặt, nỗi khao khát một điều gì đó hơn cả cuộc sống trong rừng, hình ảnh con quỷ hiện ra với những cây thông run rẩy gần đó, các mỏ quặng, sự háo hức nhục cảm của Inger, cái cây đổ, tảng đá lớn về cuối truyện, những vụ giết trẻ sơ sinh (và chủ đề siêu nghiệm bao trùm về việc đạt tới sự sống vĩnh cửu thông qua việc tu dưỡng bản thân, xã hội và đất đai). Chỉ có một lời nhận xét bài Do Thái ở gần cuối, được thốt ra bởi một trong những nhân vật lôi cuốn nhất của cuốn sách — người này cũng công kích cả người Mỹ — nói chung, bất cứ điều gì cám dỗ những người định cư rời xa cuộc sống hòa nhịp với cây cối và núi rừng đều bị cuốn sách này phê phán. Rất đáng đọc cho bất kỳ ai muốn tham gia phong trào “trở về với đất”. Ngoài ra, không chỉ thú vị ở mức độ “chuyện gì sẽ xảy ra tiếp theo” hay tiến trình câu chuyện, cuốn sách còn mang tính chỉ dẫn khi đưa ra một hình mẫu tích cực về sự kiên trì, tận tụy và lao động bền bỉ, ngay cả khi Isak khá là chậm chạp. Tổng thể, tiểu thuyết này mở ra một thế giới được khắc họa cực kỳ sống động — một kiểu Vườn Địa Đàng mà có lẽ giờ đây (khoảng 120–150 năm sau) đã bị cắt ngang bởi đường cao tốc và các khu thương mại. Tôi ước gì mình đã đọc cuốn này sớm hơn, ngay sau Hunger vào khoảng năm 1994. Hy vọng sẽ đọc được Pan và Mysteries trước khi năm nay kết thúc.

3,5/5

Tôi muốn nói rằng những tranh cãi xoay quanh quan điểm chính trị của tác giả hoàn toàn không ảnh hưởng gì đến đánh giá của tôi, nhưng điều đó gần như chắc chắn là không đúng. Dù đáng buồn đến đâu, việc biết được những điều đó khiến tôi thận trọng hơn và kém bao dung hơn rất nhiều trước những khác biệt căn bản trong quan điểm giữa tác giả và bản thân mình. Cuối cùng, chính sự đón nhận quá nồng nhiệt mà cuốn sách này nhận được lại là điều khiến tôi quyết định chấm điểm thấp hơn. Đây không phải là một trong những tác phẩm đồ sộ cần tôi phải đứng ra bảo vệ.

Điều tôi thích là nhịp điệu nhẹ nhàng, những mạch truyện mang đậm chiều sâu văn hóa, và chất thơ kín đáo toát lên từ những con người gắn bó trọn vẹn với mảnh đất của họ. Điều tôi không thích là sự giảng giải mang tính chính luận quá lộ liễu — không phải vì tôi vốn ghét những điều như vậy, mà bởi tôi bất đồng với chúng ở quá nhiều điểm. Đôi khi, với một số tác giả, tính tự nhiên của việc này khiến tôi không quá khắt khe với tác phẩm của họ; nhưng trong trường hợp này, tôi không thể hạ thấp những điều mình không thích chỉ để tô vẽ cuốn sách đẹp hơn trong mắt người khác.

Nếu bạn biết tôi, bạn sẽ đoán được điều sắp tới: dù tôi rất muốn thôi không bận tâm đến cách khắc họa kém cỏi về phụ nữ và những khía cạnh khác liên quan đến đặc điểm cá nhân của mình, điều đó sẽ chưa xảy ra trong tương lai gần. Tuy nhiên, có một điều mới được thêm vào “nồi phàn nàn” quen thuộc của tôi: cách Hamsun miêu tả cuộc sống vượt ra ngoài phạm vi một nông trại đơn lẻ, cùng với sự phán xét mà ông dành cho các thị trấn, thành phố và toàn bộ cư dân của chúng.

Geissler là gì nếu không phải là hiện thân của quyền lực thành thị, sự giàu có và danh tiếng của hắn được xây dựng trên những mưu mô lừa đảo, lý do duy nhất khiến hắn lừa gạt Isak là để trả thù thị trấn đã buộc tội hắn một cách chính đáng, tất cả những điều này được Hamsun miêu tả không chỉ là chấp nhận được mà còn là anh hùng?

Tôi tự hỏi câu chuyện sẽ diễn biến thế nào nếu Isak thực sự chỉ sống dựa vào đất đai của mình; nó sẽ ra sao nếu Geissler lại một lần nữa lợi dụng sự thiếu hiểu biết về bất động sản của chủ đất nông thôn và đổi mỏ đồng của họ lấy một khoản tiền ít ỏi hơn nhiều, khoản tiền đó đã cạn kiệt trước khi cuốn sách kết thúc. Cũng thật buồn cười khi nhận thấy rằng trong khi mọi người khác trở nên méo mó và biến chất hơn khi họ ở lại các trung tâm đô thị lâu hơn, Geissler chỉ đơn giản là lang thang không hề hấn gì trong một thế giới bí ẩn nào đó khi hắn không ghé thăm để chăm chút cho khoản đầu tư của mình vào Isak. Chắc chắn là ông ta không viết thư để giúp Inger được giảm án hay thương lượng với gia đình vợ về vấn đề tài chính tại ngôi nhà ở vùng quê được ca ngợi trong cuốn sách. Vậy thì điều gì đó "đang gặm nhấm ông ta từ bên trong" giống như trường hợp của Elesus ở đâu? Hamsun không thể tìm ra.

"Thiên nhiên ở đó, dành cho bạn và gia đình bạn để tận hưởng. Con người và thiên nhiên không xung đột mà hòa hợp; họ không cạnh tranh, không chạy đua với nhau mà cùng nhau phát triển.

"Sự sinh trưởng của đất", tác phẩm giúp Knut Hamsun giành giải Nobel Văn học năm 1920, là lời tri ân của ông dành cho con người hòa hợp với thiên nhiên. Tác phẩm kể về câu chuyện của Isak, một người đàn ông giản dị, người "không có kiếm trong tay, sống cả đời trần đầu, tay không, giữa lòng nhân từ bao la (của thiên nhiên)". Ông là người định cư đầu tiên trong vùng hoang dã, bắt đầu cuộc sống chỉ với một "bao tải, chứa lương thực cho chuyến đi và một số dụng cụ". Ông lao động với đất đai và lớn lên cùng với sự sinh trưởng của đất. Có những thử thách, nhưng ông cũng đạt được nhiều thành công. Sự sinh trưởng của đất đáp ứng mọi nhu cầu vật chất của ông và vùng hoang dã xung quanh nuôi dưỡng tâm hồn ông. Ông sống hòa hợp với thiên nhiên, và vì thế, ông sống trong bình yên. Theo thời gian, một số người khác đến và định cư trên vùng đất xung quanh, và việc khai thác đồng bắt đầu mở đường cho công nghiệp hóa. Không ai trong số Tuy nhiên, những điều này lại ảnh hưởng đến Isak. Là một người đàn ông yêu thiên nhiên, dù trải qua quá trình "phát triển", ông vẫn luôn trung thành với thiên nhiên, và nhờ đó, ông không bao giờ đánh mất sự bình yên và mãn nguyện của mình.

Tôi khuyên bất kỳ ai quan tâm đến tác giả này nên xem bộ phim Hamsun, bởi Max von Sydow – như thường lệ – đã có một màn trình diễn xuất sắc, và bộ phim cũng khắc họa khá chính xác những năm tháng cuối đời của Hamsun, đặc biệt là giai đoạn ông ủng hộ Đức Quốc xã thay vì đứng về phía người Anh. Sự lựa chọn chính trị tai hại đó đã khiến ông mất đi tài sản và địa vị xã hội, và thành thật mà nói, điều đó là hoàn toàn xứng đáng. Hamsun công khai lên án chủ nghĩa bài Do Thái của Hitler, nhưng ông vẫn предпочr một sự chiếm đóng của Đức hơn là hợp tác với người Anh – điều này dĩ nhiên vẫn rất khó chấp nhận, nhưng đó là thực tế đã xảy ra.

Như một chi tiết bên lề, người ta còn kể rằng Hamsun là một trong số rất ít người từng dám nói chuyện theo kiểu “bề trên” với Hitler, khiến Hitler nổi giận, gạt ông sang một bên và tự giam mình trong cơn thịnh nộ suốt nhiều ngày, khi Hamsun kiên quyết yêu cầu thả những tù binh chiến tranh Na Uy bị kết án tử hình bằng xử bắn.

Ở chiều ngược lại, Hamsun lại là một nguồn cảm hứng văn học vô cùng lớn đối với nhiều nhà văn cùng thời, được những tên tuổi như Ernest Hemingway, Hermann Hesse, và thậm chí cả Charles Bukowski (đúng là một “đội hình” đáng gờm) hết lời ca ngợi. Các tiểu thuyết của ông không trực tiếp phản ánh sự liên kết chính trị ghê tởm ấy, dù rằng khi đọc tiểu sử của ông, không khó để hiểu vì sao một con người cứng đầu, tự tin và đối đầu mạnh mẽ như vậy lại có thể đi đến những lựa chọn tệ hại vào cuối đời.

Tuy nhiên, cần lưu ý rằng cuốn tiểu thuyết này từng được in thành các ấn bản dã chiến phát cho binh lính Đức trong Thế chiến II. Và bởi tác phẩm toát lên một tình yêu sâu sắc đối với quê hương, ta có thể thấy nó dễ dàng bị lợi dụng như thế nào để khơi dậy chủ nghĩa dân tộc. Điều này bạn có thể tự suy ngẫm lấy.

Tóm lại, đây là một cuốn sách được viết rất hay nhưng mang theo một lịch sử xấu xí xung quanh nó. Tôi hoàn toàn có thể hiểu nếu ai đó cảm thấy e dè hoặc phản cảm với cuốn sách này hay với chính tác giả của nó, bởi mỗi người đều có mức độ thoải mái khác nhau khi tách biệt nghệ sĩ khỏi tác phẩm. Mọi thứ thực sự khá phức tạp, và cuối cùng, việc nhìn nhận đầy đủ mọi khía cạnh như thế này sẽ giúp chúng ta có cái nhìn rõ ràng hơn về bối cảnh chính trị của thời đại cũng như những sắc thái tinh tế trong quan điểm con người lúc bấy giờ.

“Rồi màn đêm buông xuống.” Những ai đã xem bộ phim Hamsun, với sự tham gia của Max Von Sydow, hẳn sẽ nhớ đến nhiều cảnh Marie Hamsun kết thúc một cuốn tiểu thuyết bằng câu này trong các buổi đọc sách. Growth of the Soil (Quả đất sinh sôi), tiểu thuyết năm 1917 của Knut Hamsun – người đoạt giải Nobel Văn học – thường được xem là kiệt tác của ông, chính là cuốn sách ấy. Mạnh mẽ trong sự giản dị mang tính siêu việt, Growth of the Soil kể lại cuộc đời và thời đại của Isak, theo chân ông khi ông khắc tạc di sản của mình từ vùng hoang dã chưa thuần phục của Na Uy, trong cuộc đối đầu với Thời đại Hiện đại.

Được viết 27 năm sau cuốn tiểu thuyết đầu tay và cũng là một trong những tác phẩm kinh điển khác của ông – Hunger (Đói), đồng thời là một trong những cuốn sách yêu thích nhất mọi thời đại của tôi – Growth of the Soil cho thấy một Hamsun đã chín muồi hơn rất nhiều trong phong cách viết. Nếu Hunger thô ráp, dữ dội và cuồng loạn, thì Growth of the Soil mang đến một giọng văn được kiểm soát chặt chẽ và đầy tĩnh tại. Những nét đặc trưng quen thuộc của Hamsun vẫn hiện diện, và những độc giả trung thành sẽ dễ dàng nhận ra giọng văn không thể nhầm lẫn của ông vang lên từ từng trang sách. Thật ấn tượng khi trong một cuốn tiểu thuyết tương đối ngắn (324 trang trong ấn bản Penguin Classics), dường như rất ít nhưng đồng thời lại rất nhiều sự kiện diễn ra, trải dài trên một khoảng thời gian rộng lớn. Tiểu thuyết bắt đầu với hình ảnh Isak thời trai trẻ tự mình lên đường, và đến cuối sách, ông chiêm nghiệm về tuổi già, dần chấp nhận sự suy yếu của thân thể và sức lực, đồng thời trao tương lai lại cho những đứa con đã trưởng thành. Hamsun điều khiển thời gian một cách bậc thầy: có lúc nó trôi qua nhanh chóng, đốt cháy cả những năm dài trong chớp mắt, có lúc lại chậm rãi trườn qua từng mùa, nhưng nhịp điệu và dòng chảy của câu chuyện chưa bao giờ chệch nhịp, bởi Hamsun phân bổ dòng thời gian của mình một cách vô cùng cân bằng.

“Với một người từng ca ngợi Hitler và bè lũ của ông ta — rất giống Céline, người mà Journey to the End of the Night chịu ảnh hưởng từ Hunger của Hamsun — tôi đã không tin rằng ông có thể viết nên một bản anh hùng ca miền thôn dã vừa đẹp vừa bao quát đến mức hoàn toàn xứng đáng với Giải Nobel Văn học. Quả thật, cuốn tiểu thuyết này mang trong mình một sức mạnh mang tính Kinh Thánh, khi Hamsun kể câu chuyện về mối liên kết nguyên sơ của con người với đất đai.

Tầm nhìn của ông về đời sống nông dân trong khung cảnh nông thôn Na Uy đúng như tôi mong đợi — nhưng tôi không ngờ rằng nó lại vượt qua cả Pan, một cuốn tiểu thuyết mà tôi vô cùng ngưỡng mộ. Ông chuyển từ lối kể ngôi thứ nhất trong các tác phẩm trước sang ngôi thứ ba trang nghiêm, gần như xa cách, và tôi thấy điều này đặc biệt hiệu quả.

Dù được kể bằng giọng điệu rất giản dị, con mắt quan sát chi tiết của Hamsun không hề chệch nhịp, và chỉ trong vài trang đầu, tôi đã cảm nhận được điều gì đó thật sự lớn lao. Với những nhân vật vô cùng phong phú, luôn chìm trong suy tư hoặc xáo động bởi cảm xúc, góc nhìn chân thực về sự tồn tại và trải nghiệm sống đã tạo nên một màn kể chuyện dày dặn, sâu sắc và ở đẳng cấp bậc thầy.

Isak và Inger là những nhân vật mà tôi không hề muốn rời xa; tôi đã nhớ họ ngay khi gấp sách lại. Growth of the Soil hẳn là một trong những cuốn tiểu thuyết hay nhất viết về tổ tiên, những giấc mơ thịnh vượng của họ, và nỗi khao khát sâu xa nhất về một mái nhà ấm áp để trở về. Với bất kỳ ai quan tâm đến đời sống thường nhật của những người khai hoang thuở ban đầu, đây là một tác phẩm nhất định phải đọc. Tôi đã chấm cuốn này 5/5 nếu như ông chưa từng viết Hunger — tác phẩm mà cá nhân tôi vẫn yêu thích hơn.”

Tuy nhiên, trái tim thực sự của cuốn tiểu thuyết này lại chính là vùng đất. Trọng tâm chủ yếu vẫn nằm ở vùng hoang dã và thường xuyên ở lại giữa những cánh đồng và núi non ngay cả khi các nhân vật đi vào thị trấn. Hamsun dường như chế giễu những điều nhỏ nhặt “văn minh” hơn khi ông đối lập các nhân vật thành thị và nông thôn, thường thông qua lăng kính của vùng quê hẻo lánh, nơi nhu cầu về một bộ quần áo ấn tượng và những biểu tượng địa vị như cây gậy dường như thật ngớ ngẩn và trẻ con. Ông cho thấy vùng đất là ngôi nhà thực sự và là trái tim của một gia đình, khi các nhân vật dựa vào đất đai và sống bằng thành quả lao động của mình. Có những khoảnh khắc kỳ diệu nhỏ bé khi thế giới tự nhiên và thế giới con người hòa quyện về mặt tinh thần; khi Inger chứng kiến ​​những chú cá nhỏ hát cho cô nghe hoặc khi những con vịt dường như nói chuyện với con trai bằng giọng nói xuyên qua tâm hồn cậu. Nhà thơ Wisława Szymborska đã viết “Ngay cả một lời chào đơn giản “xin chào,”/khi được trao đổi với một con cá,/cũng khiến cả con cá và bạn/cảm thấy thật phi thường” và những cuộc trao đổi tinh thần giữa con người và đất đai, khi họ chào hỏi nhau, đã làm nổi bật vẻ đẹp nội tâm sâu sắc của cuốn tiểu thuyết.