Utopia - Địa đàng trần gian Reviews

Thật tiếc vì chi tiết này trong phim không tạo ra được hiệu ứng với công chúng như cuốn “Chuyến phiêu lưu diệu kỳ của Edward Tulane” trong phim “Vì sao đưa anh tới” năm ngoái, vì thực ra “Ütopia” vẫn được coi là một trong những cuốn sách quan trọng nhất của nhân loại, đơn giản vì nó đã ảnh hưởng tới rất nhiều người, là động lực cho rất nhiều sự kiện quan trọng toàn cầu.

“Utopia” thực sự đã tạo ra sự thay đổi cho thế giới.

Cuốn sách này rất mỏng, chỉ hơn 100 trang, trong đó có 60 trang là nội dung chính. Nhưng chừng ấy là đủ để độc giả bị ấn tượng – cũng như ấn tượng với cách viết ngắn gọn, hàm súc, tập trung vào thẳng vấn đề của Thomas More.

Cuốn sách rất ngắn này nói gì? Tác giả giới thiệu với chúng ta một nhân vật tưởng tượng, Raphael Hythloday, nhà du hành vừa trở về từ đất nước xa xôi Utopia (có nghĩa là một nơi không tồn tại). Khi gặp More, Raphael kể về đất nước mà ông vừa tới, rồi More viết một cuốn sách về những điều ông được nghe.

Để tóm tắt lại về thiên đường trên mặt đất trong sách của Thomas More không dễ. Trong “Utopia”, ông miêu tả một xã hội lý tưởng, một xã hội có niềm tin mạnh mẽ dựa trên tiêu chuẩn của chính mình.

“Utopia” được viết chỉ vài năm sau cuốn “The Prince” (Quân vương) của Machiavelli, nhưng sự khác biệt giữa hai cuốn sách này rất lớn. Trong sách của mình, thay vì đề cao sức mạnh của vương quyền, More chỉ cho độc giả thấy hậu quả của các sai lầm trong việc cai trị ở xã hội Anh thời bấy giờ. Ông yêu cầu mọi người hãy phê phán xã hội, phản biện xã hội nhằm cải thiện xã hội. Trong sách, Thomas More cũng kể về các phương pháp mà người Utopia áp dụng để xây dựng một xã hội tốt đẹp, trong đó, từng cá nhân đều tốt đẹp. Tư tưởng của More có rất nhiều điểm gặp gỡ với tư tưởng vô vi của Lão Tử ở phương Đông trong cuốn “Đạo đức kinh”.

Nhiều điều trong “Utopia” từng bị coi là điên rồ, nhưng đã trở thành bình thường trong xã hội hiện đại. Và như vậy, có thể coi cuốn sách là một tiên tri, rằng mơ ước sẽ trở thành sự thật, vì xã hội lý tưởng mà ông miêu tả trong tác phẩm có một mối liên quan mật thiết đến nước Anh ở thời điểm ông đang sống, và thậm chí ở xã hội ngày nay – sau 500 năm.

Nhìn gần hơn, với mỗi cá nhân,“Utopia là một bản thống kê đầy đủ những thiếu sót của con người và là một câu chuyện thú vị… Tôi nghĩ “Utopia” chính là một ảo mộng của nhân gian, cái mơ ước tử tế không bao giờ thực hiện được vì rào cản lại chính là bản thân con người. Biết vậy, mà những người tử tế vẫn mơ ước, vẫn trân trọng ‘Utopia’, và đó chính là vẻ đẹp của cuốn sách, là cái giá trị vượt thời gian nhắc nhở chúng ta rằng con người vẫn có ý muốn hoàn thiện mình” – dịch giả của cuốn sách, Trịnh Lữ, đã viết như vậy.

Đoạn yêu thích nhất của người viết bài này trong cuốn sách của Thomas More là đoạn kể lại cách mà người Utopia dùng để giảm thiểu sự quan trọng của vàng, tiền và trang sức trong đời sống của họ – những thứ chỉ hấp dẫn và chinh phục được trẻ con nơi đây. Những người nô lệ bị đánh dấu bằng việc bị bắt đeo đầy vàng, và “… người Utopia không thể hiểu được tại sao lại có người mê mẩn được vẻ óng ánh buồn thảm của một hòn đá bé xíu trong khi họ có toàn bộ sao sáng trên trời để chiêm ngưỡng – hoặc làm sao có người ngu ngốc đến nỗi tưởng mình hơn người khác chỉ vì mặc quần áo dệt bằng sợi len mịn và nhỏ hơn người ta. Nói cho cùng thì len là quần áo của cừu và không thể làm cho ai thành cái gì hơn cừu được”.

Một phát hiện thú vị khác: người dân Thuỵ Sỹ hóa ra chính là nguyên mẫu để Thomas More mô tả về người Venalia trong cuốn sách. Chỉ vài trăm năm trước đây thôi, người Thuỵ Sỹ nổi tiếng là những lính đánh thuê có mặt ở trong hầu hết quân đội châu Âu thời bấy giờ: “quả thực họ được thiên nhiên nhào nặn ra chỉ để dành cho mục đích chiến tranh. Họ luôn tìm kiếm cơ hội để đánh nhau, và khi thấy có cuộc chiến nào ở đâu, họ lập tức đàn lũ kéo đến đăng làm lính đánh thuê với giá rẻ mạt cho bất kỳ phe nào. Bởi giết là cách duy nhất mà họ biết để kiếm sống”. Từ đất nước của những kẻ sống nhờ nghề chém giết thuê trở thành đất nước thịnh vượng bậc nhất thế giới với những người dân yêu chuộng hoà bình – hành trình của Thuỵ Sỹ trong vài trăm năm qua có thể cũng là “không tưởng”?

Ngoài ra, lý do riêng tư để người viết bài thích quyển sách, đó là vì ý tưởng của tác giả, rằng người ta không thể đạt được điều gì tốt đẹp hơn, nếu người ta không có niềm tin, thậm chí là trí tưởng tượng – những điều cho phép chúng ta có động lực để tin và hành động để điều tốt đẹpa hơn là hoàn toàn có thể.

Và Thomas More đã tạo ra các bằng chứng cho điều ấy.

Erasmus, nhà học giả cổ điển thuộc giáo hội vĩ đại nhất thời bấy giờ, cũng là người đã biên tập cuốn sách "Utopia" cho lần ấn hành đầu tiên, đã khuyên người bạn thân của mình đọc ngay "Utopia", để thấy đâu là cội rễ của mọi sự xấu xa trong chính trị.

Nếu Quyển Hai của "Utopia" viết về vùng đất lý tưởng, thì Quyển Một là cuộc hạnh ngộ của More và Gilles với Raphael và nội dung đối thoại xoay quanh vấn đề tại vì sao vị học giả Raphael Hythloday đầy thông tuệ lại thà đi thăm thú khắp nơi chứ không bằng lòng đăng triều phục vụ một đấng quân vương nào đó, để đem bộ óc siêu việt của mình cống hiến cho xã hội.

Sự lý giải của tiên sinh Raphael đã vạch trần những rối loạn trong chính trị xã hội châu Âu thời bấy giờ: chế độ chuyên chế tàn độc và ngu xuẩn, ham thích chiến tranh, coi mạng người như cỏ rác, quý tộc ăn bám nhân dân, chú trọng không đúng mức những ngành nghề gây thiệt hại cho xã hội, sự ngu muội và tham lam của con người...

"Quả thực, khi xem xét mọi chế độ xã hội đang thịnh hành trên thế giới ngày nay, tôi không thể, xin Thượng đế tha tội, thấy chúng là cái gì khác ngoài một âm mưu lớn của người giàu nhằm củng cố bành trướng những quyền lợi riêng của mình dưới chiêu bài tổ chức quản lý xã hội."

Một xã hội mục ruỗng tôi tệ khiến người trí thức bất lực, tiên sinh Raphael cho rằng thà không làm gì cả còn hơn cố gắng làm một điều gì đó rồi bị coi thường, khinh rẻ một cách vô ích.

Về pháp luật

Pháp luật được soạn một cách dễ hiểu nhất để tất cả những người dân hàng ngày bận rộn, vất vả với việc làm ăn cũng có thể hiểu và thông thạo pháp luật mà không phải mất quá nhiều thời gian nghiên cứu.

Về ngoại giao

Vai trò của những bản hiệp ước không được đánh giá cao, bởi tác giả cho rằng, nếu đã có rắp tâm phớt lời mối ràng buộc và các quy tắc thì mấy dòng chữ chẳng có ý nghĩa gì. Bởi vậy, quan hệ ngoại giao dựa trên tinh thần tự giác, sự tôn trọng lẫn nhau.

Về giáo dục

Giáo dục là vấn đề muôn thuở của mọi xã hội và đối với một xã hội lý tưởng như “Utopia”, giáo dục cũng có những nguyên tắc riêng. Người dân Utopia rất coi trọng tri thức, họ trân trọng những cuốn sách y khoa, khoa học.

Trẻ con được giáo dục đạo đức, tinh thần dân tộc từ nhỏ. Bởi vậy nếu vi phạm pháp luật, người dân Utopia bị trừng phạt nặng hơn người nước ngoài vi phạm pháp luật của đất nước họ, bưởi vì dân Utopia được hưởng một nền giáo dục tốt từ nhỏ, chẳng có lý do gì ngoài một tội ác đáng bị lên án nên anh vi phạm pháp luật.

Về tôn giáo

“Utopia” duy trì tự do tôn giáo, đề cao đức tin, coi trọng tu sĩ và không ai có quyền phỉ báng niềm tin của người khác.

Trong một chừng mực nào đó, nước Utopia của More chịu ảnh hưởng từ nước Cộng hòa của Plato, nhưng tổng thể vẫn đậm dấu ấn riêng của More với những tư tưởng hết sức mới mẻ.

Để nói rõ cảm nhận về cuốn sách “Utopia” thì xin phép mượn lời của dịch giả Trịnh Lữ: "Hãy bình tĩnh một chút, bạn đang cầm trên tay một cuốn sách độc nhất vô nhị trên thế giới này đấy. Và đọc nó rồi, thể nào bạn cũng phải bàn tán về nó, tranh cãi vì nó, cười bò ra vì nó, nổi giận với nó, cười nhạo nó, bâng khuâng buồn bã vì nó, và cảm thấy rằng - tôi hy vọng thế - cuộc hành trình đi tìm hạnh phúc của chúng ta vẫn còn có hy vọng đến đích."

Xã hội loài người đầy hỗn tạp sẽ chẳng bao giờ được xem là địa đàng nếu còn tồn tại những vấn đề xã hội, tham nhũng, gian lận, tranh giành, cướp bóc, trộm cắp, nổi loạn, giết người, phản quốc, mê tín dị đoan, chiên tranh...

Đâu là nguồn gốc của những vấn đề trên?

Theo More, sức nặng của đồng tiền - biểu hiện hữu hình của lòng tham, là nguyên nhân gây ra phần lớn những xấu xí của xã hội.

"Thực ra, tham lam không phải là bản tính của muôn loài, mà chỉ là phản ứng của nỗi sợ hãi bị thiếu thốn. Nhưng với con người thì lòng tham lại còn bắt nguồn từ tính phù hoa, cái cảm giác rằng ta hơn người bởi vì ta có thể chưng diện nhiều thứ của cải dư thừa hơn người."

Để giải quyết vấn đề này, chế độ xã hội của “Utopia” có một nguyên tắc để con người không ham muốn vàng bạc châu báu. Đó là sử dụng vàng để làm gông, xích cho tù nhân, còn ngọc trai châu báu dùng làm đồ trang sức cho trẻ con mẫu giáo. Trong cuốn sách, có kể về những nhà ngoại giao nước bạn sính khoe của, thích đeo nhiều vàng bạc trên người cũng thẹn thùng nhận ra số vàng mình đeo còn không nhiều bằng một tên trốn tù. Những đứa trẻ khi trưởng thành cũng có thể tự bỏ đi những trang sức trên người chúng vì chúng biết đó chỉ là vật trang trí của trẻ con.

Cuộc sống ở "Utopia", người dân biết thế nào là đủ. Mọi người sống với nhau bình đẳng, không có giàu nghèo, mọi của cải đều thuộc sở hữu cộng đồng, tất cả cùng lao động và cùng hưởng hạnh phúc, cùng tìm kiếm khoái lạc. Khoái lạc tinh thần mà họ coi trọng bậc nhất là những hành vi chí thiện và một lương tâm trong sạch, khoái lạc vật chất mà họ coi trọng nhất là sức khỏe.

Utopia được miêu tả là một hòn đảo được cai trị bởi chế độ công hòa, nơi tư hữu không tồn tại. Tất cả những khía cạnh quản lý của nhà nước được tác giả gói gọn trong cuốn sách bao gồm đạo đức, pháp luật, tôn giáo, chính trị, xã hội, kinh tế, quân sự... Thực trạng xã hội đương thời cũng được tác giả phân tích một cách sâu sắc.

Những năm 1499 - 1502, Amerigo Vespucci đặt chân thám hiểm vùng Tây Bán cầu của trái đất và phát hiện ra rằng Nam Mỹ mở rộng về phía nam hơn là những kiến thức người châu Âu đã biết. Luận điểm về lục địa mới của Vespucci cùng các quan niệm khái niệm Tân Thế giới đã làm khuấy đảo nhận thức và trí tưởng tượng của con người thời bây giờ, dĩ nhiên trong đó có Thomas More.

"Utopia" được thai nghén và hình thành trong những năm 1515 - 1516, gồm hai quyển.

Điều thú vị là More viết Quyển Hai trước - với nội dung về địa đàng trần gian - trong thời gian 6 tháng ở xứ Flanders theo lệnh của vua Henry VIII để thương lượng về quan hệ buôn bán hai bên, sau đó More mới viết Quyển Một dựng nên nền bối cảnh tạo tiền đề cho Quyển Hai. Thomas More đã tưởng tượng ra và kể thật như đếm về tiên sinh Raphael Hythloday.

Tiên sinh Raphael Hythloday là một lữ khách đồng hành cùng Vespucci nhưng đã không trở về cùng bạn hữu sau chuyến du hành mà một thân một mình lang thang tới những xứ sở xa lạ, rồi tìm thấy hòn đảo Utopia - gốc Hy Lạp của từ này có nghĩa "không ở nơi đâu", và tại đó tiên sinh khám phá được một địa đàng chốn trần gian. Tiên sinh Raphael đã sống tại Utopia hơn năm năm, và lý do duy nhất thôi thúc tiên sinh trở về là để nói cho mọi người biết rằng có một đất nước được tổ chức hay đến thế. Nhờ cuộc hạnh ngộ mà More và bạn thân Peter Gilles được nghe Raphael kể về vùng đất đầy bất ngờ ấy.

Bằng hình thức lấy những sự kiện và con người có thật làm bối cảnh cho một câu chuyện có vẻ không tưởng. Mà trong câu chuyện có vẻ không tưởng đó, tất cả tên người, chức danh và địa danh đều do More tạo ra từ gốc ngôn ngữ Hy Lạp, và đều có nghĩa là không có thật, là tưởng tượng; lại có vẻ như, bất cứ chi tiết nào cũng mang đầy thâm ý.

Giữ vị thế kinh điển trong dòng kinh điển, dẫu đã qua hơn năm thế kỷ dài dằng dặc nhưng kiệt tác "Utopia" của vị thánh tử vì đạo Thomas More vẫn luôn là một cuốn sách nhỏ vĩ đại, vẽ ra một đảo quốc tốt đẹp và lý tưởng đến mức không tưởng, cũng bởi thế mà dịch giả

Trịnh Lữ viết rằng "Utopia" "đứng tên cho cái mơ ước và cũng là niềm thất vọng triền miên của nhân loại trên con đường tự hoàn thiện mình." Mặt khác, đặt trong bối cảnh đương thời là nước Anh nói riêng châu Âu nói chung đầu thế kỷ 16, "Utopia" còn là một tác phẩm phê phán chính trị đây sâu cay.

Xuất bản lần đầu năm 1516 bằng tiếng Latin, cho đến nay vẫn luôn được rất nhiều thế hệ trên thế giới tìm đọc, "Utopia" của Thomas More đã mở đường cho cả một dòng sách và khởi xướng trào lưu giả thuyết về một cõi địa đàng trần gian.

Thomas More (1478 - 1535), hay còn gọi Thánh Tôma Môrê trong Công giáo, là một luật sư, nhà triết học xã hội, chính khách và là một người phái chủ nghĩa nhân văn thời Phục hưng nổi tiếng trong lịch sử nước Anh. Ông là một cố vấn quan trọng cho Quốc vương

Henry VIII của Anh và từng đảm nhận chức vụ Đại Chưởng ấn của nước Anh trong ba năm, từ tháng 10 năm 1529 đến tháng 5 năm 1532.

Nối tiếng là một tín đồ Công giáo, Thomas More là người chủ trương chống đối cuộc Cải cách Tin Lành, đặc biệt là những học thuyết cùng tư tưởng của Martin Luther và William Tyndale. Trong vấn đề này, Thomas More phản đối Henry VIII ly khai Giáo hội La Mã, từ chối thừa nhận Quốc vương trở thành người Lãnh đạo tối cao của Giáo hội Anh, và đặc biệt là gay gắt phản đối việc nhà vua hủy hôn với Catalina của Aragón để cưới Anne Boleyn. Sau khi từ chối tham gia Lời tuyên thệ tối cao (Oath of Supremacy), ông bị khép tội phản quốc và kết án tử. Trong buổi hành hình, ông tuyên bố: "Ta chết như là một đầy tớ trung thành của nhà vua. Nhưng trước tiên, ta là tôi tớ của chúa!".

Tôi rất kính trọng Moore, với những gì ông đã chịu đựng trong cuộc đời của mình, với sự dũng cảm để tuân thủ niềm tin của mình - ngay cả khi phải đối mặt với sự suy sụp tài chính, xã hội, và cuối cùng là suy tan của chính mình. Tầm nhìn của ông về Utopia thật đẹp đẽ. Điều đó chắc chắn đã mở đường cho chủ nghĩa xã hội (Tôi biết về "nhân văn gia"). Tuy nhiên, giống như nhiều nhà tư tưởng xã hội khác, ông không tính đến bản tính con người chút nào. Xã hội của ông chỉ hoạt động, chỉ khi mọi người trong đó đều tán thành với mã đạo đạo đức, giá trị và động lực cụ thể của ông. Theo cách đó, đó là một xã hội kiềm chế. Điều gì sẽ xảy ra với người đàn ông có động lực (người vượt trội); kẻ điên; kẻ tham lam; kẻ âm mưu Machiavellian? Tất cả những tính cách này và nhiều hơn nữa tồn tại trong con người. Một xã hội cần có chỗ cho họ và dự đoán về họ.

Đây là một cuốn sách khác mà tôi phải đọc vì tiêu đề đã trở thành một từ trong tiếng Anh... Tôi thích sự thật là Thomas More đang tìm kiếm các giải pháp; những giải pháp mà chúng ta vẫn đang tìm kiếm trong thời đại toàn cầu hóa này - khi mỗi quốc gia đều có tầm nhìn hoàn hảo của riêng mình. Có lẽ đó là 'mâu thuẫn tưởng tượng' - làm thế nào chúng ta có thể sống trong hòa bình với các định nghĩa khác nhau về tưởng tượng hoàn hảo?

Tôi rất tôn trọng Moore, vì những gì ông phải chịu đựng trong cuộc đời của mình, vì lòng dũng cảm để kiên định với niềm tin của mình - ngay cả khi đối mặt với sự suy thoái tài chính, xã hội, và cuối cùng là sự suy sụp của bản thân. Tầm nhìn về Utopia của ông đẹp đẽ. Nó chắc chắn đã đặt nền móng cho chủ nghĩa xã hội (tôi biết "nhà nhân bản"). Tuy nhiên, giống như nhiều nhà tư tưởng xã hội khác, ông không tính đến bản chất của con người chút nào. Xã hội của ông hoạt động, chỉ nếu mọi người trong đó tuân thủ mãi mãi mã lập trình đạo đức, giá trị và động lực cụ thể của ông. Bằng cách đó, đó là một xã hội nghẹt thở. Điều gì sẽ xảy ra với người đàn ông đầy năng lượng (người vượt qua mục tiêu); người điên; kẻ tham lam; kẻ vạch kế hoạch Machiavellian? Tất cả những cá nhân này và nhiều hơn nữa tồn tại trong nhân loại. Một xã hội cần phải có không gian để chứa đựng và dự đoán họ.