.png)
Là một quốc gia “cửa ngõ” của Đông Nam Á, Việt Nam từ ngàn đời nay đã được tiếp xúc với rất nhiều nền văn hóa lớn trên thế giới. Trong quá trình tiếp xúc ấy, ta tiếp thu có chọn lọc những tinh hoa từ các nền văn hóa lớn như văn hóa Trung Hoa, văn hóa Ấn Độ (thông qua con đường biển từ phía Nam hoặc từ các nước Thái Lan, Campuchia). Dẫu tiếp thu rất nhiều tinh hoa của những nền văn hóa lớn như vậy, Việt Nam vẫn không tuân theo hoàn toàn, không “đồng hóa” mình với những nền văn hóa đó mà học hỏi rồi từ đó làm giàu thêm bản sắc văn hóa dân tộc của chính đất nước mình. Một trong những nét đẹp văn hóa làm nên màu sắc riêng của nước ta chính là tín ngưỡng Thờ Mẫu Tứ Phủ. Ta có thể tìm hình ảnh và thông tin về loại tín ngưỡng này một cách rất dễ dàng trên mạng. Tuy nhiên, do đây chỉ một tín ngưỡng chứ không phải tôn giáo nên vẫn chưa có hệ thống phân cấp, điển tích điển cố về các vị Thánh thống nhất hoàn toàn với nhau giữa các vùng miền. Chính vì vậy, trong quá trình tìm kiếm thông tin trên mạng, ta rất dễ bị bối rối, hoang mang trước vô số nguồn thông tin. Để có hiểu biết bao quát, thương đối có hệ thống về Đạo Mẫu, ta nên tìm đọc những cuốn sách nghiên cứu về loại hình tín ngưỡng dân gian này. Một trong những đầu sách về Đạo Mẫu là cuốn Tín ngưỡng Thờ Mẫu Tứ Phủ Chốn thiêng nơi cõi thực - Thạc sĩ Trần Quang Dũng chủ biên. Với lượng kiến thức rộng, bao quát và đầy đủ, công trình trên hứa hẹn sẽ cung cấp cho những bạn đọc lần đầu muốn tìm hiểu Đạo Mẫu một lượng thông tin mới mẻ, bổ ích và vô cùng thú vị.
Đạo Mẫu từ hàng thế kỉ qua là tín ngưỡng đặc trưng của người Việt. Đạo Mẫu là tổ hợp những giá trị văn hóa đặc sắc của dân tộc: âm nhạc, trang phục, nghi lễ, lịch sử,... Việc UNESCO công nhận "Tín ngưỡng thờ Mẫu" tại Việt Nam là "Di sản Văn hóa Phi Vật thể", là tài sản chung của nhân loại, càng xác định ý nghĩa đặc biệt của tín ngưỡng thờ Mẫu trong văn hóa Việt Nam nói riêng và của nền văn hóa toàn nhân loại nói chung. Đạo Mẫu không đứng một mình một cõi. Đây là thành quả của việc kết hợp những nét của Đạo Giáo và Phật Giáo với hệ tư tưởng tôn sùng tính nữ, tôn sùng một “bà mẹ thiên nhiên vĩ đại” luôn yêu dân giúp dân của người Việt từ ngàn xưa.
Sự khác biệt cơ bản của tín ngưỡng thờ mẫu Tam phủ, Tứ phủ được nói tới so với các loại hình tín ngưỡng thờ nữ thần, mẫu thần đã có trước đó là hệ thống phân cấp: “Tam phủ” (Tam tòa Thánh Mẫu” và “Tứ phủ” (gồm bốn “phủ” thể hiện quan điểm nhận thức về thế giới tự nhiên của người Việt cổ: Thiên, Địa, Thoải, Nhạc).
Vua Cha chia làm bốn vị theo bốn phủ, Thánh Mẫu cũng vậy. Trong Tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ cũng có bốn vị Thánh Mẫu cai quản Trời, Đất, Nước Rừng. Tuy vậy, trong các điện thờ, cũng chỉ thường thấy thờ tôn tượng của ba vị Thánh Mẫu, gọi là Tam toàn Thánh Mẫu, đại diện cho ba phủ: Thiên (Trời), Nhạc (Rừng) và Thoải (Nước). Cho đến nay, có nhiều hướng lý giải khác nhau cho việc thờ ba vị chứ không phải bốn vị. Một là thuyết “thiên-địa đồng quy”, coi việc thờ Mẫu Thiên cũng giống như thờ Mẫu Địa. Mẫu Địa có thể được đồng hóa với Mẫu Thiên ở một số vùng miền. Ở những vùng miền khác, Mẫu Địa và Mẫu Nhạc (Rừng) cũng được xem là như nhau vì miền Rừng cũng mọc ngay trên miền Đất, hai miền này có thể được xem là một. Giả thuyết tiếp theo là Mẫu Thượng Ngàn được đưa vào sau trong Tứ phủ Thánh Mẫu và Ngài ngự chính ở Động Sơn trang hay Cung Sơn trang. Dù chỉ thờ ba hoặc một vị, trong các bản văn chầu, khoa cúng còn được lưu truyền và nhiều văn bản tài liệu khác, ta vẫn ghi nhận trong Tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ có thờ bốn vị Thánh Mẫu bao gồm: Thánh Mẫu Cửu Trùng, Thánh Mẫu Thần chủ, Mẫu Thoải và Mẫu Thượng Ngàn. Trong các nghi lễ hầu đồng, khi hầu giá các vị Thánh Mẫu chỉ trùm khăn phủ diện để thỉnh các ngài về tráng bóng rồi thăng, chứ không mở khăn.
Thánh Mẫu Cửu Trùng, hay Cửu Trùng Thiên Thanh Vân Công chúa. Từ các tư liệu còn lưu truyền đến nay, hình ảnh Thánh Mẫu Cửu Trùng rất quan trọng trong thần điện từ xa xưa, là vị Thánh Mẫu ngự trên trời, cai quản chốn thượng giới. Đề thờ Thánh Mẫu đến nay được biết đến là đền Mẫu Cửu và đền Sở ở thôn Bằng Sở, xã Ninh Sở, huyện Thường Tín, thành phố Hà Nội.
Thánh Mẫu Thần Chủ của Tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ được biết tới là Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Tuy Thánh Mẫu xuất hiện trong lịch sử khá muộn, khoảng thế kỷ XV, nhưng ngay khi xuất hiện lại có ảnh hưởng rất lớn đến toàn bộ hệ thống thờ phụng trong các thần điện, cũng như niềm tin của nhân dân về sự tồn tại linh thiêng của ngài. Theo huyền tích, ngàu là Đệ nhị Tiên cung (Công chúa con Vua Cha Ngọc Hoàng Thượng Đế), có ba lần giáng sinh nơi trần gian. Khi còn trong thân xác phàm trần, Mẫu cũng có cha mẹ, chồng con. Các tích truyện về ngài luôn là những tích truyện ca ngợi những đức tính tốt đẹp, đáng để noi theo của bà như lòng hiếu thảo, sự chung thủy. Thánh Mẫu là biểu tượng của nếp sống hướng thiện cao đẹp mà bất cứ ai cũng phải noi theo. Khi Ngài hiển thánh, ngài lại tiếp tục ban tạo phúc lành cho nhân dân, bảo hộ cho dân lành, trừng trị kẻ ác. Qua những năm tháng lịch sử dài đằng đẵng, khắc ghi công ơn của ngài, nhân dân tôn ngài thành một trong “Tứ bất tử” của Việt Nam, bên cạnh Tản Viên Sơn Thánh, Chử Đồng Tử và Phù Đổng Thiên Vương.
Thánh Mẫu Thoải cung hay Mẫu Thoải, là Thánh Mẫu Đệ Tam trị vì miền sông biển. Theo huyền tích lưu truyền trong dân gian, ngài là Xích Lân Công chúa, con gái Vua Cha Thủy Quốc Động Đình, nên duyên với Kinh Xuyên vốn dòng trâm anh thế phiệt. Kinh Xuyên nghe lời xằng bậy của vợ hai là Thảo Mai, nghi oan cho Mẫu tội không chung thủy nên đày ngài lên chốn rừng sâu Với đức hạnh sáng ngời của mình, ngài được muôn loài trong rừng quý mến, hằng ngày dâng tiến quả hoa. Một hôm, nho sinh Liễu Nghị trên đường trở về sau kỳ lên kinh ứng thí, qua chốn rừng sâu gặp được người tiên, cảm thương nỗi niềm đã nhận lời chuyển giúp lá thư của Mẫu cho Vua Cha. Mẫu được giải oan, quay trở về long cung. Các triều đại phong kiến Trần, Lê đã ghi nhận và ban các đạo sắc phong cho ngài vì những lần hiển linh cứu dân cứu nước.
Thánh Mẫu Thượng Ngàn là vị Thánh Mẫu cai quản miền rừng núi. Ở Lạng Sơn, dân gian tin rằng ngài là Công chúa La Bình, con của Đức Thánh Tản Viên và Mỵ Nương công chúa. Nàng là một giai nhân tuyệt sắc, lại có nhiều tài nghệ, thường đi chu du cùng cha khắp các rừng núi, hang động. Đi tới đâu, Công chúa cũng đều quyến luyến với phong cảnh ở đó, cùng cây cỏ chim muông bầu bạn. Các vị thần ở núi non rất yêu quý nàng. Ngọc Hoàng biết được, lấy làm khen ngợi, phong nàng là Thượng Ngàn Công chúa, cai quản tám mươi mốt cửa rừng chố Nam Giao. Tương truyền, trong cuộc kháng chiến chống quân Minh thế kỷ XV, Mẫu nhiều lần âm phù giúp Lê Thái Tổ tránh được những cơn nguy khốn.
Dưới hàng Thánh Mẫu là Ngũ vị Tôn Quan. Đây là năm vị quan lớn thừa lệnh Vua Cha và Thánh Mẫu cai quản Tứ phủ, từ Quan Đệ Nhất đến Quan Đệ Ngũ. Trong các đền, điện, phủ, đây là năm vị quan lớn được thờ ở Ban Công đồng, hoặc ở cung cấm tại nơi chính thờ từng vị. Cùng với quan điểm thống nhất về việc thờ phụng Ngũ vị Tôn Quan, theo quan niệm địa phương, ở vùng An Lễ, huyện Quỳnh Phụ, tỉnh Thái Bình, còn có mười đền thờ thập vị Hoàng tử con Vua Cha Bát Hải Động Đình. Ngoài ra, còn thờ thêm các vị Quan lớn theo quan niệm dân gian ở một số vùng, miền.
Tứ phủ Chầu Bà, hay Tứ phủ Thánh hầu là các vị thánh nữ thay quyền Thánh Mẫu cai quản khắp bốn phủ. Hiện nay trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ chưa có sự thống nhất về số lượng các vị Thánh Chầu. Tuy nhiên, về cơ bản, các vị đều có hiện diện ở cả bốn phủ: Thiên, Địa, Thoải, Nhạc.
Tứ phủ Thánh Hoàng hay Tứ phủ Ông Hoàng là các vị Thánh nam dưới hàng Chầu Bà. Các Thánh Hoàng được gọi tên theo thứ tự từ Ông Hoàng Cả đến Ông Hoàng Mười. Tùy từng địa phương nơi thờ phụng các Thánh Hoàng, huyền tích về các Ông có sự phong phú và đa dạng vô cùng, tuy nhiên, các huyền tích đều có điểm chung là gắn liền với những nhân vật lịch sử, thường là các danh tướng có công diệt giặc, hoặc là những người khai sáng, có công mở mang đất nước. Điều này cũng thể hiện truyền thống yêu nước, uống nước nhớ nguồn của dân tộc ta. Trong các đền, điện, phủ, ở hàng Tứ phủ Thánh Hoàng, đại diện có Ông Hoàng Bơ, Ông Hoàng Bảy, Ông Hoàng Mười thường được thờ ở Ban Công đồng, dưới hàng Ngũ vị Tôn Quan hoặc thờ ở ban riêng. Các ngài thường đảm nhiệm chức năng thay quyền Vua Cha, Thánh Mẫu ban tài, tiếp lộc, ban công, bao quyền, phù trợ việc học hành, thi cử; cũng có khi chấm lính, bắt đồng hoặc ứng đồng xem bói (Ông Hoàng Bảy, Ông Hoàng Mười). Công trình nghiên cứu trên còn giới thiệu về Tứ phủ Thánh Cô, Tứ phủ Thánh Cậu và hàng thần linh trấn trị bản đền là Ngũ Hổ (năm Ông Hổ) và Ông Lốt (Ông Rắn).
Bên cạnh việc giới thiệu các vị Thánh được thờ trong đền, điện, phủ thuộc Tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ, công trình còn giới thiệu về các lớp tín ngưỡng có mối quan hệ mật thiết với thờ Mẫu. Là một tín ngưỡng dân gian dân tộc của người Việt, thờ Mẫu Tứ phủ không chỉ học hỏi và chịu ảnh hưởng từ những nền văn hóa lớn của thế giới mà còn thu nạp cả những lớp tín ngưỡng thờ cúng phái sinh sau này trên chính mảnh đất Việt Nam xinh đẹp. Với truyền thống uống nước nhớ nguồn, người Việt ta thường lập đền thờ các vị tướng lĩnh, tổ nghề có công lớn trong sự nghiệp phát triển và bảo vệ đất nước. Những dòng thờ nhỏ lẻ như vậy cũng được nhập thành một bộ phận trong Tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ. Những anh tài kiệt xuất ấy đôi khi được đồng hóa với một trong những vị thánh trong hệ thống thờ tự chính quy, đôi khi cũng có cho mình một ban thờ riêng trong đền thờ Thánh Mẫu. Sự thu nạp có chọn lọc, hợp lòng dân, hợp lòng triều đình phong kiến như vậy giúp Tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ trở nên vững mạnh hơn, lan tỏa rộng rãi hơn trong cả đời sống của quần chúng nhân dân lẫn quan lại quý tộc. Ba lớp tín ngưỡng thờ phụng được phối thờ cùng với hệ thống các vị Thánh trong Tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ bao gồm: Tín ngưỡng thờ Đức Thánh Trần, Phụng thờ các vị Chúa Bà và Tín ngưỡng thờ Tứ vị Hồng Nương. Ở đây tôi xin tập trung vào lớp tín ngưỡng được biết đến rộng rãi nhất cũng như được nhân dân tin theo nhiều nhất là Tín ngưỡng thờ Đức Thánh Trần.
Tín ngưỡng thờ Đức Thánh Trần là sự thể hiện rất tập trung của đạo lý “uống nước nhớ nguồn”, tôn vinh các vị anh hùng vì nước, vì dân, trong đó, các vị Thánh được phụng thờ đều là những nhân vật lịch sử, huyền tích về các vị gắn với những chiến công hiển hách trong lịch sử chống giặc ngoại xâm của dân tộc dưới thời nhà Trần (thế kỉ XIII). Trung tâm của tín ngưỡng chính là Đức Thánh Trần - Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn. Chính sử Việt Nam còn ghi rõ về gia thế và xông lao của Đức Thánh Trần Hưng Đạp đối với công cuộc đánh giặc ngoại xâm, giữ yên bờ cõi. Ngài là nhà quân sự tài ba, là chiến thần trăm trậm trăm thắng, là vị thần tử trung thành một lòng vì quân chủ. Trong tâm thức dân gian, ngài là vị Thánh bảo quốc, an dân, trừ yêu, dẹp loạn, cứu độ chúng sinh lầm than, cơ cực.
Trải qua bao biến cố thăng trầm lịch sử, sức sống của Tín ngưỡng thờ Mẫu là minh chứng không thể phủ nhận cho các giá trị của tín ngưỡng. Việc UNESCO vinh danh Tín ngưỡng thờ Mẫu là Di sản Văn hóa Phi vật thể đại diện của nhân loại một lần nữa hợp thức hóa và tôn vinh ở tầm quốc tế những giá trị nổi bật toàn cầu của di sản. (Đại sứ Phạm Sanh Châu, Đặc phái viên của Thủ tướng Chính phủ về các vấn đề UNESCO)
Do từng bị nhiều kẻ gian lợi dụng để tuyên truyền mê tín dị đoan, trục lợi bất chính, việc thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ ở Việt Nam từ bị cấm và bị xem như một thứ tà đạo. Tuy nhiên, sau khi được đánh giá, nhìn nhận lại một cách cẩn thận, Tín ngưỡng thờ Mẫu được trao trả lại những gì nó xứng đáng được nhận vì đã là một lớp Tín ngưỡng nhân đạo, nhân văn, thể hiện nhiều đạo lý tốt đẹp và tôn vinh các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc ta. Bài trừ mê tín, bảo vệ các di sản văn hóa tốt đẹp là bổn phận cao quý của những người con đất Việt. Qua việc tìm hiểu công trình nghiên cứu trên của Trần Quang Dũng, với việc thu nạp các kiến thức cần thiết, bạn đọc sẽ phân biệt được đâu là các hành vi lợi dụng thờ Mẫu để tuyên truyền mê tín dị đoan, đâu là thực hành các nghi lễ văn hóa đặc sắc mang đậm màu sắc văn hóa dân tộc.
