Sài Gòn Một Thuở: Dân Ông Tạ Đó Reviews

Vốn sinh trưởng ở khu Ông Tạ, tác giả từ nhỏ đã nghe những chuyện kể, đã chứng kiến những giai đoạn biến động ở khu vực này. Những kiến thức được bổ sung qua các tài liệu lịch sử càng làm cho tác phẩm tuy không dày nhưng mang lại cảm giác đầy đặn. 

Điểm nổi bật trong Sài Gòn một thuở “Dân Ông Tạ đó!” có lẽ ở chỗ tác giả đã chỉ ra được sự giao hòa Bắc - Nam ở khu Ông Tạ. Nếp sống, cách sinh hoạt của đồng bào miền Bắc di cư trong mắt những người Nam cố cựu cứ “ngồ ngộ”. Mà không chỉ trong cách nhìn của người Nam, chính đồng bào Bắc di cư khi đặt chân đến vùng đất mới cũng có cảm giác lạ lẫm, tác giả nói rằng: “Hai bên ngó nhau, nhìn nhau đều thấy là lạ”. 

Nhưng không vì sự “là lạ” đó mà nghi kị hay chia rẽ, trái lại biết cách dung hòa, chung sống với nhau, kết thành tình chòm xóm để cùng nhau “sống phẻ” trong thời buổi khó khăn. Đặc biệt, tác giả Cù Mai Công còn chỉ ra được tính cách hào sảng của người Nam bộ như “không thích ganh đua từng tấc đất với bà con lối xóm”. 

Chỉ những nét phác họa thoáng qua cũng đủ cho độc giả thế hệ sau hình dung về thời tình làng nghĩa xóm còn được xem trọng, không ganh đua mà cũng không kín cổng cao tường khép lòng với nhau, “nhà cửa bà con rào sơ sài lắm; nhà này nhà kia khó phân biệt đất của ai. Có nhà cổng rào xiêu đổ, tối cũng không đóng. Đám con nít chúng tôi khi chơi rượt đuổi vô tận sân nhà họ, chưa nghe chửi lần nào”.

Sự giao hòa này còn thể hiện ở chỗ những món ăn mang vị Bắc đã tìm được chỗ đứng ở miền Nam, cho đến những nghề “tưởng chừng không phù hợp với Sài Gòn” như các tiệm may áo dài khăn đóng, áo the, áo gấm Bắc…

Từ “trung tâm” Ông Tạ cho đến những ngoại vi như ngã tư Bảy Hiền. Từ những sự kiện còn lưu sử sách đến những món ăn bình dân. Từ những văn nhân, nghệ sĩ, võ sư sinh sống ở khu Ông Tạ đến du đãng hay những người dân lương thiện. Sài Gòn một thuở “Dân Ông Tạ đó!” của tác giả Cù Mai Công đã vẽ nên bức tranh sinh động về một khu vực, dẫu chỉ là một phần của Sài Gòn, nhưng đủ sức chứa đựng trong đó biết bao thăng trầm, bao phận người và bao ký ức của nhiều thế hệ. 

Đọc "Sài Gòn một thuở Dân Ông Tạ đó!” tập 2 - đi, rồi bạn sẽ thấy cái tình chưa vào giờ mất đi là tình người đã cố kết những con người khác biệt với nhau. Đọc đi, rồi bạn sẽ thấy hồn cốt một vùng đất là có thật, là thiêng liêng vô cùng. Lạ là, tôi không phải dân Ông Tạ nhưng khi đọc cũng đôi lúc thấy mình trong đó, cảm nhận nhiều điều đáng suy gẫm sau những con chữ. Vì vậy, “Sài Gòn một thuở - Dân Ông Tạ đó!” tập 2- không chỉ dành cho người dân Ông Tạ. Sẽ còn nhiều góc nhìn khác, nhiều cảm xúc khác, nhiều tò mò khác nữa quanh cuốn sách. Nhưng chắc rằng, đó là một cuốn sách nên đọc. Và càng nên đọc trong những ngày Tết, khi tâm hồn thơ thới và nhiều rung cảm này.

Đọc "Sài Gòn một thuở - Dân Ông Tạ đó!” tập 2 - bạn sẽ thấy tác giả rất tiết chế những cảm xúc chủ quan. Kiểu như họ đã từng ở đó, vẫn đang ở đó. Họ có số phận của họ tôi không can dự nhưng tôi cần kể về họ và mọi người nên biết về họ. Có khi họ quen lắm à nha, họ hay lắm à nha, và cũng có người trong số họ cuộc đời bi kịch lắm à nha. Tôi chỉ kể vậy thôi, bạn muốn biết nhiều hơn, tường tận hơn xin tự tiếp tục tìm hiểu... Nhưng có lẽ điều đọng lại nhiều nhất qua những câu chuyện kể đó là vùng đất Ông Tạ đã dung chứa, chở che, nối kết được hết những người đến trước và tới sau; người khác lối sống, không cùng quan điểm; người không giống ngành nghề, chênh lệch địa vị...Họ không chỏi nhau, nhiều lúc giúp đỡ cưu mang nhau, nhưng cũng không ai lẫn lộn với ai, cùng nhau làm nên linh hồn vùng đất này.

Tác giả cứ kể, nhẹ nhàng, không lên giọng, không phân biệt, cứ đều đều như vậy, mà thấm. Biết bao nhân vật, số phận thăng trầm cùng vận nước, cùng mảnh đất nơi mình sinh sống được tác giả chuyển tải qua một giọng kể rành rọt, chi li, cẩn trọng, chu đáo. Tất cả cứ lần lượt lướt đi dưới ngồi bút đôi lúc tưởng “tưng tửng”, cà rởn” mà càng đọc càng thấm cái dung dị, cái nghĩa tình, nỗi niềm ẩn chứa dưới những con chữ của nhà văn - nhà báo ấy. Cũng vì tác giả là nhà báo nên tình tiết, chi tiết, chất liệu, tư liệu trong cuốn sách cứ ngồn ngộn đáng nễ. Tưởng “cà rởn” mà lại  rất chân thực, sâu sắc, nhân văn.

Hỏi một số bạn bè đã đọc "Sài Gòn một thuở - Dân Ông Tạ đó!” tập 2,  mỗi người đều đưa ra một góc nhìn, một cảm nhận khác nhau. Đó là những tò mò được gợi mở; những hoài niệm, những kiến thức, thông tin khác nhau về vùng đất, con người Ông Tạ được khơi dậy. Mỗi người một góc nhìn, mà nhìn hoài vẫn chưa hết “cái góc” Ông Tạ tưởng nhỏ bé mà hoá ra mênh mông vô số chuyện, vô số phận người, phận ngõ, phận phố...này. Sách thú vị là ở chỗ đó. Bạn sẽ được tác giả kể cho nghe, tỉ mỉ vẽ sơ đồ cho thấy từng con ngõ, đoạn hẻm, từng tuyến đường, góc phố, từng cửa hàng, bảng hiệu, những xứ đạo, những xóm cần lao… trải dài theo năm tháng, từ thuở vùng đất này còn hoang sơ cho đến tận bây giờ, mà ngay cả nhiều người là dân Ông Tạ cũng chưa biết, chưa hình dung hết. Ở vùng đất đó, có thành công, phát triển, cũng có thất bại. Có nhiều ngày vui, cũng có không ít ngày buồn. Có sum họp, có chia li. Có gia đình “Việt cộng nằm vùng” ở chung xóm với gia đình các sĩ quan Việt Nam Cộng Hoà. Có ngày vui lịch sử lớn lao của đất nước lẫn trong những câu chuyện nhỏ bé riêng tư đầy bi kịch, đớn đau. Có cả bi kịch của một gia đình cả 9 người cùng tự tử trong ngày 30/4/1975, một cái chấm đau buồn trong một thời khắc lịch sử chung của dân tộc...

Nếu bạn đọc quyển sách này trong dịp gần tết, bạn sẽ được tác giả kể cho nghe không khí rạo rực đêm Noel, những chộn rộn rất riêng của chợ, của phố, của nhà, của người dân... ở Ông Tạ đón tết xưa và nay.

Nếu bạn theo đạo, bạn sẽ được nghe kể về nhà thờ, về chùa chiền với những cảm nhận chân thực, dung dị, gần gủi mà cũng rất thánh thiện. Bạn sẽ “à” ra: ở đây, các tôn giáo đều chung sống yên bình, cùng tồn tại, cùng đồng hành với cư dân.

Bạn sẽ ngạc nhiên khi biết vùng “Đất Ông Tạ địa linh nhân kiệt” là nơi sản sinh ra rất nhiều nhà giáo, bác sĩ, giáo sư, tiến sĩ, doanh nhân, nhà văn, nhà thơ, nhạc sĩ, ca sĩ, họa sĩ, nhiếp ảnh gia, MC, nhà báo, người buôn bán ở chợ, dân giang hồ... Trong đó, có nhiều người bạn đã từng biết, chỉ là chưa biết họ là dân Ông Tạ. Bạn sẽ được biết tác giả của những ca khúc bất hủ: Ai về sông Tương, Bài Thánh ca buồn, Câu chuyện đầu năm, Trăng về thôn dã... đã từng làm cư dân Ông Tạ như thế nào. Và đọc xong rồi thì bạn càng tò mò muốn biết về họ nhiều hơn.

Ngay việc vì sao gọi là “chợ Ông Tạ”, “ngã ba Ông Tạ”, “cầu Ông Tạ” thì chắc ít người biết. Trong Sài Gòn một thuở “Dân Ông Tạ đó!”, tác giả Cù Mai Công cho biết, sở dĩ gọi là “khu Ông Tạ” vì trước có vị lương y chọn ngã ba khu vực này mở phòng mạch cứu giúp người nghèo. 

Cũng theo tác giả Cù Mai Công, ông Tạ sinh năm 1918 mất năm 1983, tên thật là Trần Văn Bỉ, mà sau này nhờ danh tiếng về tài năng đức độ “đã làm nên một địa danh Sài Gòn nổi tiếng, ngay khi còn sống; được đặt tên (không chính thức, nhưng ai cũng gọi như vậy)”. Phòng mạch của ông giống như một điểm trung tâm mà từ đó “một trục Bắc di cư Ông Tạ chính thức khác được hình thành, hoàn chỉnh khu dân cư Ông Tạ cho tới nay với các giáo xứ: Nam Thái, An Lạc, Thái Hòa, Tân Chí Linh, Vinh Sơn…”.

Đi xa hơn việc giải nghĩa một địa danh, tác giả giở lại trang sách xưa để tìm về lịch sử bi tráng. Hậu thế ngày nay đi qua khu Ông Tạ hẳn sẽ khó hình dung nơi đây khi xưa từng là đại đồn Chí Hòa, quân dân ta dưới sự lãnh đạo của Nguyễn Tri Phương chống lại quân Pháp xâm lược. Dù đã kiên cường chống trả, nhưng do lạc hậu về vũ khí nên cuối cùng đại đồn Chí Hòa bị Pháp san phẳng.

Vì vậy địa danh Ông Tạ tuy mới xuất hiện vào thế kỷ XX, nhưng đi ra từ một một trang sử kiêu hùng. Trên nền của những thôn xóm hiền hòa ngày nay, khi xưa chính là trận địa chính, diễn ra những cuộc giao tranh ác liệt. Tác giả Cù Mai Công cho rằng chính lịch sử đó có ảnh hưởng đến tính cách con người Ông Tạ như “chấp nhận, kiên cường đối đầu gian khó với máu liều lĩnh trên vùng đất mới vốn toàn đầm lầy, mồ mả…”.

Vì “vốn toàn đầm lầy, mồ mả…” nên không thiếu những chuyện tâm linh truyền miệng được tác giả dành một phần riêng để thuật lại. Trong phần Tản mạn chuyện ma khu Ông Tạ, là những chuyện mang màu sắc ma quái khiến cho “cậu nhóc” lúc bấy giờ thường phải “chạy như ma đuổi”. 

Ở đó còn sót lại những bộ hài cốt được tìm thấy trong quá trình xây dựng, phản ánh lịch sử bi thương từ thuở đại đồn Chí Hòa thất thủ. Tác giả Cù Mai Công dẫn lại Léopold Pallu trong Nam Kỳ viễn chính ký: “quân An Nam người nào chạy không kịp đều bị giết sạch; trận chiến chấm dứt bằng một cảnh thảm sát cuối cùng”. 

Vùng Ông Tạ là nơi duy nhất mà đất đai, dân cư bao gồm cả ba khu vực Sài Gòn – Gia Định lẫn Chợ Lớn. Một vùng đất có giao thoa địa kinh tế, địa quân sự, địa chính trị, cực kỳ đặc biệt, "lạ lùng" của Sài Gòn – Gia Định - Chợ Lớn xưa. Vậy nên cũng dễ hiểu khi trước 1975, Ông Tạ được coi là "thủ phủ kinh tế" trù phú nhất trong hơn 300 khu định cư Bắc 54 toàn miền Nam; là nơi dày đặc các tướng tá, chính trị gia trước và sau 1975.

Sự giao thoa ấy cũng tạo ra một vùng địa văn hóa đồ sộ: gần một nửa văn nghệ sĩ nổi tiếng miền Nam trước 1975 là "dân Ông Tạ đó" – trên một vùng đất mà khu trung tâm hiện nay là các phường 3, 5, 6, 7 và một phần phường 1, 2, 4 quận Tân Bình chỉ rộng trên dưới hai cây số vuông. 

Cho đến khi mấy vạn bà con Bắc di cư 54 đến đây, Ông Tạ bùng lên mầm sống mãnh liệt. Những cư dân mới vừa gan góc giãi nắng dầm mưa, đầu trần chân đất khai phá, vừa yêu thương, chia sẻ với nhau đến tận cùng từ những ngày đầu mái lá, lều tranh, nền đất… cho đến tận hôm nay.

Sách do Công ty First news – Trí Việt và Nhà xuất bản Tổng hợp thực hiện, gồm nhiều chương, dày 288 trang với bìa đẹp lộng lẫy, nhiều hình ảnh minh họa.

Trong ngõ Con Mắt, ngõ Cổng Bom, hẻm 158, hẻm Bác Sĩ Bảy, trong cư xá Tự Do, cư xá Bắc Hải, cư xá Thoại Ngọc Hầu và dọc các đường phố chính thẳng tắp lẫn bao nhiêu hẻm hóc quanh co, chật chội của vùng đất ấy, tác giả Cù Mai Công – một người con Ông Tạ, sinh ra và lớn lên ở Ông Tạ - đã ghi nhận sống động, cụ thể từng ngôi nhà, cửa tiệm, từ tiệm vàng, nhà sách đến sạp rau, gánh cháo, thúng xôi…

Có thể bạn sẽ khó tin khi chỉ trong tập sách, cả ngàn nhân vật, gia đình, cửa tiệm, hàng quán, sự kiện… nổi bật trong vùng có mặt với từng nét tính cách riêng của mình.

Đó là vô số nhà văn, nhà thơ, nhạc sĩ, ca sĩ, nhà báo, họa sĩ, nhiếp ảnh gia, nhà sử học, nhà nghiên cứu… tài danh nổi tiếng cả nước. Không sao kể hết. Đó là các tác giả những nhạc phẩm hiện nay vẫn được hát vang cả nước mỗi mùa Giáng sinh, Phật đản lẫn Tết.

Đó là vị cựu thứ trưởng khiêm cung được bao nhiêu người Sài Gòn thương mến; là gia đình một doanh nghiệp tầm cỡ cả nước vẫn sống trên một con đường nhỏ hẹp vùng Ông Tạ; là chị Bính bán cháo nhân lành đầu hẻm Tư Lì; là cụ Phương làng Chiền luôn dạy con cháu "Ăn mặn, uống nước đỏ da – Nằm đất nằm cát, Đức Bà lại thương…"; thậm chí là tay trùm du đãng Sơn Đảo khét tiếng Sài Gòn – Gia Định xưa cứ sáng sáng ra trước nhà đánh cầu lông với cô con gái nhỏ… 

Thật "kỳ lạ" khi ở vùng Ông Tạ, bao nhiêu năm nay, bà con Bắc – Trung – Nam, Công giáo – Phật giáo – đạo Mẫu, người giàu kẻ nghèo… vẫn sống bên nhau thuận hòa, kính trên nhường dưới, gọi dạ bảo vâng với nhau. Họ biết từng ngôi nhà, từng ngõ hẻm của nhau. Dù còn ở đây hay đã chuyển nơi khác, định cư nước ngoài mấy chục năm rồi, họ vẫn đau đáu tìm lại nhau, chia sẻ bao nhiêu niềm vui, nỗi buồn…

Vùng đất nhỏ có nhiều người coi là "địa linh nhân kiệt" này không phải ngẫu nhiên: nằm gọn trong khu vực đại đồn Chí Hòa 1861 ba cây số vuông. Không phải ngẫu nhiên vị tướng Nguyễn Tri Phương chọn nơi đây để dựng đại đồn và sau này Ngã ba Ông Tạ ở ngay cổng chính đại đồn.

Chương cảm xúc nhất của cuốn sách dường như lại nằm ở gần cuối - khi Cù Mai Công kể về “xóm Đại Lợi của tôi”. Trong đó, anh viết rất kỹ và cảm động về tình cảm, tâm tư những người hàng xóm láng giềng. 

Xóm Đại Lợi, theo tác giả, như đại diện rõ nhất cho nét bản sắc của người Ông Tạ: Có người gốc Bắc, có người Nam, có người quê miền Trung, có người Tàu nhưng họ sống chung với nhau thuận hoà, đùm bọc, yêu thương. Đọc cuốn sách, ta cũng biết hơn về những thân phận đi qua thời bao cấp nhiều vất vả. 

“Bắc - Trung - Nam sống đẹp bên nhau, gần gũi và học hỏi nhau, chỉnh sửa cho nhau mọi điều, kể cả giọng nói, ẩm thực... Sau năm 1975, bà con xứ khác về đây nhiều hơn. Tất cả đều thành một gia đình mà giờ có người xa nhau đã nhớ nhau, nhắc về nhau đầy yêu thương”, tác giả viết.

Dù ở chương nào, kể về khu nào hay khung trời nào, Cù Mai Công đều ôn lại từng quán cà phê, xe phở, gánh canh bún, lò bánh mì, tiệm hớt tóc, gánh nước mía, gánh cháo lòng… mà anh biết.

Độc giả được hồi tưởng về các món ăn thân thuộc Ông Tạ xưa (như kẹo lạc, trà Bắc, kẹo dừa nhào đường mật, bún chả, gỏi cuốn, bò viên, đậu hũ miến chiên giòn…).

Tác giả cũng kể đến từng cây mai, cây ổi, cây khế, một con hẻm cụt, cánh đồng rau muống, khu nghĩa địa, hồ bơi, rạp hát… Đi kèm với đó là rất nhiều những mẩu chuyện, kỷ niệm, giai thoại không đầu không cuối, hoặc ly kỳ, cảm động, hài hước hoặc rất… vu vơ. 

Nhưng độc giả dần nhận ra trong vô số những địa danh, hàng quán, con người đó, tác giả chỉ cốt có một dụng ý là dựng lại không khí sống động, tươi đẹp, nhiều niềm vui và tình yêu thương - điều nhiều dân Ông Tạ ngày nay luôn quay quắt nhớ về.

Về con người, Cù Mai Công kể từ văn nghệ sĩ cho đến lính tráng, từ doanh nhân nổi tiếng cho đến bà con vô danh, tần tảo, từ nhà báo, công chức, mục sư cho đến… giang hồ. Qua những chân dung khác nhau, tác giả cũng phần nào làm rõ cốt cách của người Ông Tạ: như thóc với khoai, chan hòa, giản dị.