Khuyến Học - Yukichi Fukuzawa Reviews

Tỉnh Quảng Trị. Cát, nắng và gió lào tiết hạ đã tạo nên cảnh quan tổng thể cằn cỗi, khô khan. Gió mùa Đông Bắc cùng những dòng mưa xối xả, cái lạnh cắt da cắt thịt như băng hoá từng tế bào. Đứng trước sự khắc nghiệt đó, con người chỉ có hai sự lựa chọn hoặc là chịu khuất phục hoặc là đương đầu với nó. Và người Quảng Trị, cần cù cùng chịu khó, đã chinh phục thiên nhiên. Tự hào với điều đó, tôi được sinh ra và lớn lên trên mảnh đất thân thương ấy. Đó không phải là bất lợi, đó là lợi thế. Điều căn bản, dù có sinh ra ở đâu, dù có là bất kỳ ai, chúng ta đều bình đẳng. Triết lý sống đó đã mở mang tôi, dẫn dắt tôi đến một chân trời kiến thức, mà ở đó tôi cảm thấy trưởng thành hơn. Một triết lý xuyên suốt qua những dòng chữ chân thực, mộc mạc trong cuốn sách “Khuyến học” của Fukuzawa Yukichi.
Thật may mắn khi được sinh ra ở thời bình. Xưa kia, Quảng Trị, nơi vĩ tuyến 17 chia cắt Bắc–Nam, trải qua biết bao nhiêu cuộc chiến tranh đẫm máu, chứng kiến những cơn mưa bom, đạn xối xả, xót xa với sự hy sinh của biết bao chiến sĩ để lại một mảnh đất yên bình. “Các vua Hùng đã có công dựng nước – Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước”. Một quá khứ oanh liệt thật đáng được trân trọng. Đó là điều mà ông nội của tôi – khi còn sống – đã từng nói với tôi như thế, khi còn năm tuổi, đầu óc thật mơ hồ nhưng luôn thích thú với những câu chuyện của ông. Cho đến nay, sự phát triển về kinh tế - xã hội thật mạnh mẽ, thật khác biệt so với trước đây. Tuy nhiên, dù là thành phố hay nông thôn, Quảng Trị vẫn giữ vẹn nguyên nét giản dị, mộc mạc. Cũng chính vì thế, tôi lớn lên trong không gian thật yên bình, nhẹ nhàng. “Cha mẹ sinh con, trời sinh tính”. Câu nói này có thể sai nhưng lại đúng với tôi. Bố mẹ tôi nghỉ học sớm, một phần vì kinh tế cũng một phần vì tính chất cuộc sống, và rồi họ là những công nhân – những người làm công ăn lương. Thế nên, họ trở nên tất bật với công việc, chú tâm vào nó để mưu sinh, cống hiến cho mái ấm gia đình. Với tôi, sự nhẹ nhàng trong không gian có lẽ đã ngấm dần trong tâm hồn. Một sự nhẹ nhàng vô vị, bình phẳng. Khoảng trưởng thành của tôi là những chuỗi ngày đi học-về nhà tuần hoàn. Vì thế, tôi có nhiều thời không cho riêng mình, tôi dành nó cho những sở thích cá nhân đặc biệt là đọc sách. Truyện ngắn, tiểu thuyết... là những thể loại đã gắn liền những tháng năm cấp hai, cấp ba của tôi. Những mẩu truyện ngắn của Nguyễn Nhật Ánh đã thắp lên cho tôi ngọn lửa về tình bạn, tình yêu thương, tình người. Những tiểu thuyết “Giết con chim nhại”, “Tiếng chim hót trong bụi mận gai”... dẫn dắt tôi đến ngọn lửa lớn hơn về luật pháp, sự công bằng, những triết lý nhân sinh. “Khuyến học” lại đem đến cho tôi một không gian khác, một cuốn sách triết học không nặng về ẩn dụ như “Nhà giả kim”. Tổng thể “Khuyến học” như một lời khuyên, tấm chân tình sâu sắc của người đi trước muốn truyền đạt cho thế hệ trẻ sau này, từng câu từng chữ tuy mộc mạc, gần gũi nhưng thấm đẫm những bài học sâu sắc. Và chính cuốn sách đó, đã khai mở tâm trí tôi thêm một cánh cửa mới. Cánh cửa của tình yêu thương. Tình yêu thương không chỉ dừng lại ở việc yêu bản thân, những người xung quanh, nó phát triển thành tình yêu quê hương, đất nước, muốn cống hiến cho xã hội. Chính tình cảm đó đánh thức trách nhiệm của mỗi cá nhân về bổn phận, hành động để tận hiến cho xã hội tương lai.
Xuyên suốt nội dung sách, bình đẳng là yếu tố đầu tiên được tác giả khai thác. Fukuzawa Yukichi xuất thân từ một gia đình võ sĩ cấp thấp. Cha ông - một viên chức tài chính của tỉnh - mất sớm, càng khiến gia cảnh lâm vào túng quẫn. Nỗi khổ đó cùng với chế độ đẳng cấp ở Nhật Bản lúc bấy giờ càng khiến ông thấu đạt sự tủi nhục. Chế độ quyền thế gia truyền giữa các sĩ tộc được quy định nghiêm ngặt, con cái của các Võ sĩ cấp thấp phải thưa gửi, lễ phép khi nói chuyện với con cái của các Võ sĩ cấp cao. Ngược lại, con cái của các Võ sĩ cấp cao luôn cao giọng, khiếm nhã. Sự phân biệt, chia rẽ trên dưới, sang hèn còn thể hiện trong cả lúc chơi đùa chạy nhảy. Con cái nhà quyền thế chỉ chơi với con cái nhà quyền thế. Mãi đến năm mười bốn, mười lăm tuổi ông mới được đi học ở trường làng. Ông được tiếp xúc với Nho học, nhưng lại không lấy đó làm “khuôn vàng, thước ngọc”. Mà ngược lại, Fukuzawa Yukichi nhận thấy sự bất công trong xã hội phong kiến, từ trật tự xã hội đến thao túng nền kinh tế. Người sinh ra trong gia đình thấp cổ bé họng thì sau này cũng vẫn thấp cổ bé họng. Tổ tiên là quyền quý thì đời đời là quyền quý. Tổ tiên nghèo hèn thì từ đời này sang đời khác vẫn cứ nghèo hèn.
Chỉ với một vài nét về thân thế của ông, tôi nhận ra rõ sự bất công trong xã hội. Cuộc sống vốn dĩ không công bằng, luôn có người giàu, kẻ nghèo. Có kẻ được sinh ra đã trong nhung lụa, nhưng có người sinh ra lại được coi là gánh nặng, khốn cùng. Thường thấy, những mẫu trích ngắn trong chương trình Ngữ văn như “Lão Hạc”, “Tức nước vỡ bờ”… đều thể hiện đậm nét về một xã hội phong kiến mục nát, phân luồng giai cấp, phân chia đẳng cấp trong xã hội. Tuy nhiên, góc nhìn của Fukuzawa Yukichi như một làn gió mới thổi qua những suy nghĩ rập khuôn, khô cứng của tôi. Thật đúng, khi sự bất công về điều kiện, vật chất ban đầu là những thứ hữu hình. Vật chất quyết định ý thức. Nó xâm chiếm đầu óc chúng ta, một tiền đề: kinh tế, mà mọi người coi là chuẩn mực đánh giá một cá nhân, một kiếp đời. Con người sinh ra là do ý muốn của Trời, không phải ý muốn con người. Chúng ta được sinh ra, ai cũng có quyền tự do sinh sống, không phân biệt trên dưới. Chúng ta có đủ những điều kiện hữu hình để phát triển theo mong muốn bản thân. Vậy điều gì khiến khoảng cách giữa người với người lại cách biệt như thế?
Suốt quãng đời học sinh, tôi như một chú cá trong biển hồ tĩnh lặng. Dòng thời gian như mặt hồ êm ả, tôi vẫy vùng, phiêu du trong biển hồ ấy. Những chú cá nhỏ là bạn, thuỷ sinh là nguồn sống. Đôi lúc, tôi bật lên khỏi mặt hồ để chớp lấy những chú chuồn chuồn nhưng cũng không ít lần để hụt. Tôi và đám bạn của mình cùng chung sống trong biển hồ - êm đềm. Chung quanh, có những chú cá có vẻ to lớn hơn, linh động trong biển hồ rộng lớn, cựa quậy mò mẫm xung quanh như để khám phá, thấu đạt. Một vài chú cá thì ngày càng bật cao hơn khỏi mặt nước, như để thoát ly sự tình xung quanh, chiêm ngưỡng vẻ đẹp khác của thế giới rộng lớn. Sự va chạm, xê dịch ấy như khiến chúng thêm trưởng thành, không ít lần chúng gặp những loài cá khác, không ít lần trong lúc bật nhảy khiến nó mắc cạn, nhưng, tất cả dường như đã khác, đã thay đổi so với trước kia. Tôi thì khác, yên vị với những gì mình đang có, thoả mãn với những gì mình đạt được. Cũng chính vì thế, tôi chỉ mãi thấy ánh dương dát lên những giọt nước rồi từ từ nhạt dần – ngày qua ngày. Cũng chính sự lung linh đó càng thuyết phục, mê hoặc tâm can bình phẳng của tôi. Ngụp lặn trong biển hồ mặc cho những dòng nước liên tục dạt qua người. Tôi tĩnh tại ở một vị trí mà tôi cho rằng nó an toàn. Cho đến khi, những chú cá hoạt bát xung quanh tôi đã ngày một tiến xa hơn hiện tại, họ tiến đến những biển hồ rộng lớn hơn, những đại dương vượt xa những đám thuỷ sinh hiện tại, những vùng biển có cả gió, cát, sóng ào ạt từng khoảnh khắc.
“Mọi người sinh ra đều bình đẳng, nếu có khác biệt là do học vấn”. Tựa đề “Khuyến học” như một phần nào nói lên nội dung của cuốn sách. Một cuốn sách triết học đề cao về học vấn, tầm quan trọng của giáo dục và ảnh hưởng của nó đối với đại chúng. Suy rộng ra toàn xã hội, sự chênh lệch về kinh tế xuất phát từ trình độ, kiến thức mỗi người. Chính từ sự ung dung tự tại, dậm chân tại chỗ của mình trong “vùng an toàn”, mà những người bạn của tôi đã đi đến những chân trời mới, khám phá những thứ mới mẻ. Dẫu ban đầu, tôi và bạn cũng chỉ là những chú cá trong biển hồ rộng lớn, yên tĩnh. Học vấn như những tảng đá lớn lao thẳng xuống mặt hồ ấy tạo ra những đợt dao động mạnh mẽ. Cũng từ sự lan truyền đó, người thì tránh né, người thì vui vẻ đón nhận. Liệu bạn có dập dềnh theo những đợt lan truyền đó để cảm thụ những trải nghiệm mà học thức mang lại? Chính những đợt dao động ấy làm khoảng cách giữa những người có học thức và những kẻ vô học thêm lớn dần, là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến người giàu, kẻ nghèo. Trình độ và kỹ năng - kết quả của học vấn đúng cách - là thước đo không chỉ giá trị của mỗi cá nhân mà còn là một xã hội, quốc gia.
Nhật Bản là một quốc gia với sự phát triển thần kì, mặc cho vị trí địa lý không tốt, những vật chất tự nhiên ít ỏi, họ vẫn phát triển trở thành một cường quốc. Bởi, con người là ưu tiên hàng đầu. Yếu tố con người dẫn đến sự thành bại của một sự kiện, phi vụ, một tổ chức, tập đoàn, một quốc gia, lãnh thổ. Trình độ con người tiên quyết về sự đột phá, đưa ra những nước đi táo bạo để vượt qua những nghịch cảnh khó khăn. Chúng ta mong muốn một cuộc sống tốt hơn, chúng ta mưu cầu những hạnh phúc để khiến tương lai thêm sáng lạn. Bản thân chúng ta – những người trẻ – tôi đã phá vỡ cái kén của vỏ bọc an toàn, không muốn dậm chân tại chỗ, không muốn thua kém người khác. Tôi đã liên tục tạo ra những giới hạn mới cho bản thân. Chính con người trước đây là người luôn tự ti, rụt rè khi đứng trước đám đông, luôn cảm thấy nhỏ bé trước quyết định của người khác mà giờ đây, bản sắc cá nhân được bộc lộ, tôi tìm kiếm những cơ hội, thách thức để đối đầu nó, đúc kết những kinh nghiệm quý giá và kiến tạo chúng cho tương lai. Tôi dám nghĩ, dám làm những điều mình muốn và bằng mọi cách tôi sẽ đạt được.
“Học, học nữa, học mãi”, dù là bất cứ ai, bất kỳ độ tuổi nào, việc học không bao giờ dừng lại. Kiến thức không chỉ nằm ở sách vở, nó còn hiện hữu trong những va chạm xã hội, cọ sát với thế giới xung quanh. Chính vì thế, chúng ta có thể tiếp cận bất kì loại kiến thức nào, vô vàn những thứ để học hỏi. Tuy nhiên, “học không chỉ cốt để hiểu câu khó, chữ khó; càng không phải là việc học để giải nghĩa văn cổ, đọc thơ, vịnh thơ. Học như vậy không có ích gì cho cuộc sống cả” (trích Khuyến học). Fukuzawa Yukichi - nhắc đến ông không người Nhật nào là không biết - họ nói về ông như một trong những bậc “khai quốc công thần” của nước Nhật Bản hiện đại. Cốt yếu vì những tác phẩm của ông mặc dù viết hơn từ một thế kỷ trước nhưng vẫn được người Nhật Bản ngày nay hết lòng ngưỡng mộ. Ông đã khai thác triệt để học vấn: học những môn thiết thực cho cuộc sống. Năm hai mươi lăm tuổi, Fukuzawa Yukichi lên Tokyo, ông được tiếp xúc với thương nghiệp, “chỗ nào cũng gặp người phương Tây, tôi dùng tiếng Hà Lan để trao đổi. Họ không hiểu. Nhìn vào những tờ cáo thị, hàng chữ trên bảng quảng cáo, tôi không đọc được” (trích Fukuzawa - Tự truyện). Nhận thấy “Hà Lan học” đã trở nên lạc hậu so với thời đại, ông quyết chí bắt tay vào học tiếng Anh. Và cũng từ đó, sự nghiệp của ông như diều gặp gió. Ông được tiếp xúc với nhiều nền văn hoá khác nhau, tiếp cận với thế giới văn vật của các quốc gia phát triển phương Tây, đồng thời mở ra những hướng mới trong nhận thức về thế giới.
Không phải ai cũng dám bước ra khỏi “vùng an toàn”, đó là những người có đủ dũng khí, tư duy tiến bộ, mong muốn bản thân tốt hơn trước kia. Điều đó cũng đem đến nhiều thử thách, va chạm cho chúng ta. Những người có cá tính mạnh mẽ, biết bản thân cần gì là những cá thể độc lập, tự chủ. Nhưng lại không ít người còn hoang mang, trúc trắc, chưa biết định hướng bản thân, họ sẵn sàng tiếp nhận tất cả kiến thức xung quanh nhưng có thể chẳng đọng lại được bao nhiêu. Thiết nghĩ, chúng ta nên tự vấn: Bản thân muốn gì? và Xã hội cần gì? Chính vùng giao thoa của hai trường nhận thức trên quyết định đến phong cách sống mỗi người. Tôi muốn được quen biết thêm nhiều người, xã hội quý trọng những người năng động, tôi thực hiện nó. Tôi muốn đạt nhiều thành tích trong học vấn, xã hội cần những người tài giỏi, thông tuệ, tôi chăm chỉ học tập. Tôi yêu thích âm nhạc, xã hội là tổng hoà của những sắc màu riêng biệt, tôi nắm bắt nó. Người xưa có câu “Học đi đôi với hành”. Kiến thức được sinh ra từ thực tiễn, và cũng chính kiến thức thúc đẩy xã hội. “Dù có nhồi nhét tri thức trong đầu, nhưng không thể ứng dụng vào hành động, thực tế thì cũng vô nghĩa. Dù có thuộc làu làu truyện xưa tích cũ, nhưng không biết giá một kilogram gạo, một mớ rau là bao nhiêu. Mất nhiều năm gian khổ đèn sách, tiêu tốn bao nhiêu tiền bạc để học hành, trang bị đủ loại kiến thức Âu Tây, nhưng kiếm miếng ăn chỉ nuôi miệng mình còn không nổi. Những người ấy chỉ là “cái tủ kiến thức” suông. Đối với chính miếng cơm của bản thân, đối với lợi ích của đất nước, đối với nền kinh tế quốc gia, họ hoàn toàn vô dụng, họ chỉ là hạng người “dài lưng tốn vải, ăn no lại nằm””(trích Khuyến học). Theo đuổi đam mê thật đáng được trân trọng, nhưng đam mê không phù hợp xã hội, gây phương hại đến bản thân thì cũng thất bại. Tôi định nghĩa “thành công” khi bạn thực hiện được những gì mình muốn, đem lại lợi ích cho bản thân, đóng góp cho xã hội. Để đạt được điều đó, trang bị những kiến thức cơ bản là điều tất yếu. Chúng ta học cách viết, ghi chép để lưu trữ kiến thức; chúng ta học tính toán, học kinh tế để giải quyết vấn đề tài chính cá nhân. Chúng ta học Đạo đức để hiểu cách đối nhân xử thế, giao tiếp hằng ngày, hình thành thái độ chuẩn mực. Chúng ta học Sử để biết quá khứ, hiện tại của quốc gia, biết cặn kẽ các sự kiện tiêu biểu từ đó rút ra những kinh nghiệm quan trọng trong xây dựng đất nước, xã hội tương lai.
Tự hào Việt Nam bốn nghìn năm văn hiến, một quá khứ lịch sử oai hùng, chúng ta chứng kiến nhiều trận chiến ác liệt, những chiến công hiển hách tạo nên một Việt Nam bi tráng. Ngay thời điểm đó, truyền thống yêu nước của nhân dân ta được đẩy lên cao nhất, một truyền thống xuyên suốt và sẽ mãi tồn tại từ xưa đến nay. “Dân ta phải biết sử ta – Cho tường gốc tích nước nhà Việt Nam”. Chúng ta có một tiền đề thật to lớn để phát triển, một gốc gác đồ sộ mà hiếm đất nước nào có được. Quá khứ, hiện tại và tương lai luôn nối tiếp, nhưng cũng song hành bổ trợ nhau. Những ảnh hưởng của quá khứ có thể tác động đến hiện tại và cả tương lai. Lịch sử hào hùng nước ta không những để lại những bài học về lòng yêu nước, tinh thần đấu tranh, giải phóng dân tộc để giành lại độc lập, tự do cho bản thân và đất nước mà còn là những bài học lớn về kinh tế, giáo dục phải kể đến “xoá nạn mù chữ 1945” hay “tuần lễ vàng 1945”. Tôi cảm thấy thích thú khi được nghe từ những người hiểu biết, những người đi trước kể về quá khứ. Tôi thích không gian náo động ấy, khung cảnh mang âm hưởng rạo rực, khí thế sẵn sàng cho những cuộc chiến. Đó là điều hiếm có để có thể quan sát, lắng nghe trong khi cách dạy Sử hiện nay thật khô khan, biến môn Sử thành môn học thuộc, chỉ để qua môn, chỉ để tốt nghiệp. Giá trị căn bản của Lịch sử không nằm ở việc bạn nhớ bao nhiêu mốc thời gian, bạn nhớ diễn biến của bao nhiêu cuộc chiến mà nằm ở sự chiêm nghiệm, thấu cảm rằng: Chúng ta được tồn tại ngày hôm nay phải đánh đổi biết bao nhiêu sự hy sinh xương máu của cha ông? Chúng ta có biết trân trọng, giữ gìn và phát huy truyền thống ấy thêm ngày một phát triển và tốt đẹp?. Bốn ngàn năm văn hiến của chúng ta là một quãng thời gian không hề nhỏ, nhưng chúng ta có thể khai thác, am hiểu nó một cách tường tận và sâu sắc qua nhiều giá trị lịch sử để lại, tuy nhiên việc tiếp thu kiến thức lịch sử đa số đối với học sinh, sinh viên chỉ dừng lại ở những con số, những cái tên mà bỏ qua nhiều điều cốt yếu căn bản. Cũng chính vì thế, lịch sử Việt Nam chỉ dừng lại ở việc giảng dạy, mà hiếm khi có tính ứng dụng vào đời sống hiện đại. Mỗi một cá nhân, một xã hội, một quốc gia thực sự phát triển không chỉ là sự tăng lên vượt trội về kinh tế mà nó còn gắn liền với bản sắc, nét truyền thống của cá nhân, xã hội, quốc gia đó. Nghĩa là sự phát triển phải gắn liền với lịch sử, không được tách rời quá khứ, không được đánh mất chính mình mới là sự phát triển đúng đắn, toàn vẹn.
“Học để hiểu trách nhiệm của bản thân”. Một quốc gia phát triển khi các tỉnh, thành đều phát triển; mỗi tỉnh, thành phát triển khi phường, xã phát triển; mỗi phường xã phát triển khi mỗi gia đình phát triển; một gia đình văn hoá khi các thành viên bao dung với nhau, thúc đẩy nhau; mỗi người, cá thể là mỗi bản sắc cá nhân không trộn lẫn. “Có người dân nào lại mong cho đất nước kém phát triển? Có người dân nào lại mong cho nước mình bị ngoại bang khinh miệt? Không và không thể có. Đó là tình con người trong mỗi chúng ta” - Fukuzawa Yukichi đúc kết từ tinh thần học tập to lớn cùng những quan sát tỉ mẩn – ông đã làm sáng tỏ một điều: “Nền học vấn thực học phải gắn liền với cuộc sống hằng ngày, phải dựa trên tinh thần khoa học, tinh thần độc lập, tính thực dụng”. Mỗi cá nhân tuy nhỏ bé nhưng là nhân tố quan trọng quyết định đến sự hưng thịnh, tồn vong của một quốc gia. Chúng ta học tập, làm việc chỉ dừng lại ở mục đích phục vụ đời sống cá nhân, an nhàn, hưởng thụ thì chả khác gì loài kiến kiếm ăn, xây tổ, sinh sản và sống hết phần đời còn lại. Chúng ta hãy vươn lên, vượt qua những giới hạn, vòng lặp tuần hoàn của cuộc sống mà hãy hướng đến những sáng tạo, đột phá. Chỉ có thế, mỗi người mới thực sự cảm thấy sống có ý nghĩa, thấu hiểu ra rằng: Chỉ khi chúng ta vượt trội đã là một cống hiến to lớn cho xã hội, đất nước. “Do vậy, điều quan trọng hơn bất kỳ điều gì khác là mỗi người chúng ta ai ai cũng phải học hành, mở mang tri thức, mài giũa tài năng, nhân cách sao cho xứng với bổn phận của mình”. Chỉ có tri thức, nhân cách là hai yếu tố giúp chúng ta trường tồn, ngày càng thăng hoa cho chính chúng ta và cho cả xã hội.
Lúc này đã là giữa những trưa tháng sáu, cái nắng Đà Nẵng không quá gắt, cũng không êm dịu sướt qua làn da của một cậu bé Quảng Trị - kể từ khi bắt đầu cuộc sống Đại học ở nơi khác. Nó hồi tưởng tôi đến cái nắng Quảng Trị hừng hực, nóng ran làm tôi hoài niệm về một trời hè thơ ấu, chứng kiến sự thay đổi của quê hương cũng là thời gian trưởng thành với gia đình, bạn bè. Nghĩ về một Quảng Trị còn thua kém nhiều điều so với tỉnh, thành khác, tôi một mực đau đáu mong muốn một Quảng Trị phát triển vượt bậc về kinh tế những vẫn vẹn nguyên giá trị cốt lõi: con người vẫn bình dị, thân thương. Sự kiên trung, lòng nhiệt thành và một ngày không xa trong tương lai, tôi khát khao về sự cống hiến, dốc sức toàn tâm toàn lực đóng góp cho quê hương. 

Nhân dịp "Xứ sở hoa Anh Đào" bắt đầu phát hành tiền giấy mới lần đầu tiên sau 20 năm, kể từ ngày 3/7/24. Như phản ứng của nhiều người Nhật, tôi cũng không khỏi cảm thấy một chút hụt hẫng và tiếc nuối khi biết rằng hình tượng của Fukuzawa Yukichi sẽ không còn xuất hiện trên tờ tiền nữa. Thay vào đó, nhân vật mới sẽ là doanh nhân Shibusawa Eiichi - "Cha đẻ của chủ nghĩa tư bản Nhật Bản."

Fukuzawa Yukichi là một con người vĩ đại, một nhà tư tưởng có tầm ảnh hưởng sâu rộng. Nếu như Lỗ Tấn từng cho rằng "chữa bệnh thân thì dùng bác sĩ, còn chữa bệnh tâm thì dùng ngòi bút" (suy nghĩ đã thúc đẩy Lỗ Tấn trở thành một người chữa bệnh tâm), thì Fukuzawa Yukichi chính là một ngòi bút sắc bén và đầy quyết đoán. Ông đã quyết tâm vực dậy cả một nền Nhật Bản đang hủ lậu và mệt mỏi, đưa đất nước thoát khỏi bóng tối của phong kiến và tiến bước vào kỷ nguyên hiện đại hóa. Chính vì những lý do đó, "Khuyến học” đã ra đời. Những trang sách lan tỏa khắp xã hội Nhật Bản, con người Nhật Bản, hiện hữu trong từng cải cách xã hội, góp phần định hình nên một ‘Nhật Bản mới”.

"Khuyến học" ra đời cụ thể trong bối cảnh Nhật Bản thời kỳ Minh Trị (Meiji Era). Hãy xem nó như một giai đoạn phong kiến có “tính cuối cùng” tựa như nhà Thanh của Trung Hoa, hay triều đình nhà Nguyễn của Việt Nam. Ngay lúc này đây, một thời điểm quan trọng mang tính lịch sử để một dân tộc quyết định liệu con đường chuyển đổi của đất nước họ sẽ diễn ra theo hướng nào khi đứng trước những “áp lực” vô hình lẫn hữu hình của các thế lực ngoại lai!?

Và dân tộc Nhật Bản đã đồng lòng quyết định sẽ chuyển mình từ một xã hội phong kiến sang một quốc gia hiện đại hóa, để có thể cạnh tranh với các cường quốc phương Tây và “Khuyến học” của Fukuzawa Yukichi đóng một vai trò hết sức quan trọng trong việc cải cách về mặt tư tưởng Minh Trị. Dù gì thì “Ý cũng dẫn đầu các Pháp”, nên một khi tư duy của một dân tộc thay đổi thì số mệnh của dân tộc đó cũng phải đổi thay!

Ngay phần đầu cuốn sách, nội dung cốt lõi mà Fukuzawa Yukichi đã đưa ra đích xác xiển dương vai trò của sự học, “Trời không sinh ra người đứng trên người, cũng không sinh ra người đứng dưới người, sự khác biệt ấy cũng chỉ là do sự học mà ra”. Tác giả đã triệt để loại bỏ ‘tính duy tâm thần thánh” truyền thống và sự quy giản thực trạng bất bình đẳng trong xã hội là do thiên mệnh hay số phận (hoặc do nghiệp...). Fukuzawa Yukichi đã giải quyết vấn đề theo đường hướng duy vật, cho rằng bất bình đẳng về mọi mặt trong đời sống âu cũng là do sự khác biệt trong việc học hỏi và tri thức của mỗi người. Ngay tại đây, tác giả đã nâng cao tính trách nhiệm của con người. Chủ trương “Người khác có thể làm thì chúng ta cũng có thể làm, người khác chưa thể làm thì chúng ta sẽ bắt đầu làm” đã hoàn toàn khơi dậy khả năng “tự lực - tự cường” của dân tộc Nhật Bản trong việc vượt qua mọi giới hạn và thách thức để đạt được thành tựu.

Điểm đặc biệt khác mà tôi rất ấn tượng là tinh thần bài trừ sự hủ lậu - thứ vẫn đang ru ngủ con người Nhật Bản, gây chậm trễ trong việc hiện đại hóa đất nước. Fukuzawa Yukichi mạnh mẽ phê phán Nho giáo, xem đó như một hệ tư tưởng lỗi thời, gò bó và chỉ gây cản trở cho sự cải cách. Tác giả phê phán Nho giáo với những giáo điều cứng nhắc, tôn sùng quyền lực và thế lực phong kiến đã kìm hãm tinh thần sáng tạo, đổi mới của người dân Nhật Bản. 

Trong lúc Nhật Bản đang “can đảm” tìm cách từ bỏ Nho giáo và tiếp thu các tư tưởng tiến bộ từ Tây phương để thay đổi đất nước, Việt Nam khi đó đang làm gì? Vẫn đang chịu ảnh hưởng nặng nề của Nho giáo và xiển dương nó như một thứ “công cụ đắc lực” để bảo vệ và duy trì chế độ phong kiến. Cụ thể, trong giai đoạn cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, Việt Nam vẫn dưới sự cai trị của triều đình nhà Nguyễn, và Nho giáo là nền tảng chính của hệ tư tưởng và quản lý xã hội. Các kỳ thi Hương, thi Hội và thi Đình vẫn diễn ra để tuyển chọn quan lại, dựa trên các kiến thức và giá trị Nho giáo.

"Nho giáo không hề khuyến khích sự tìm tòi học hỏi để hiểu biết thế giới xung quanh. Nó dạy con người tuân theo những giáo điều cứng nhắc, tôn sùng quyền lực và địa vị, và xem nhẹ sự sáng tạo và tư duy độc lập. Điều này đã tạo ra một xã hội bị ràng buộc bởi những quy tắc lỗi thời, khiến cho con người trở nên thụ động, không dám nghĩ khác và làm khác” - Trích “Khuyến học”.

Liệu có một học giả Việt Nam nào dám viết lên những bình luận mang tính đả phá mạnh mẽ như thế này đối với một nền văn hóa Nho học đã “ăn sâu bám rễ” hơn cả nghìn năm? Có lẽ họ sẽ phủi tay và tiếp tục cố gắng nhồi nhét vài cuốn sách như “Tứ thư - Ngũ kinh” vào đầu để đi thi mà thôi!

Nhật Bản cũng phải chịu ảnh hưởng cực kỳ sâu dày bởi Nho giáo từ Trung Hoa truyền sang như dân tộc Việt Nam đã từng, nhưng tại sao dân tộc này lại có thể ngay lập tức thay đổi thái độ, quay ngược lại để mổ xẻ nó ra và phê phán, còn Việt Nam thì không thể! Phải chăng chúng ta thiếu một “Fukuzawa Yukichi “!?

"Khuyến Học" của Fukuzawa Yukichi sau cùng không chỉ là một trước tác mang tính lịch sử - người đọc không chỉ thấy được tình cảnh của một xã hội Nhật Bản từ thuở xưa, mà còn là một nguồn cảm hứng cho “sự chuyển mình vĩ đại” và “cải cách hay là chết!” của Nhật Bản. Tác phẩm này đã làm nổi bật tầm quan trọng của giáo dục, tư duy tự do và tinh thần đổi mới, giúp Nhật Bản thoát khỏi bóng tối của chế độ phong kiến và có thể cạnh tranh với các cường quốc phương Tây.

"Khuyến Học" nhanh chóng vươn tầm ảnh hưởng, vượt ra ngoài ranh giới của quốc gia sở tại, trở thành bài học quý giá cho mọi quốc gia, trong đó có cả Việt Nam.

Thông qua cuốn sách mình cũng hiểu về nước Nhật khi xưa hơn.
Đọc nội dung xuyên suốt cả quyển mình thấy nội dung thích hợp là sống và làm việc theo pháp luật thì đúng hơn.
Mình rất thích tinh thần chính trực và cách nêu lên vấn đề của tác giả. Mình nghĩ một số vấn đề của nước Nhật khi xưa lại vẫn là vấn đề của Việt Nam bây giờ. Chứng tỏ Việt Nam đi sau Nhật rất nhiều năm không chỉ về kinh tế mà cả về xã hội. Bây giờ khi Nhật phát triển rồi thì báo chí ca ngợi người Nhật dù đúng nhưng trước đó mình thấy người Nhật cũng không hẳn được như bây giờ. Có lẽ nếu Việt Nam mà là nước phát triển thì cũng có những câu ca ngợi như người Việt Nam chăm chỉ, thông minh, sáng tạo, cần cù…
Thời phong kiến của Nhật còn những luật lệ, hủ tục còn cổ hủ hơn cả Việt Nam. Không biết Nhật đã làm thế nào để xóa bỏ hoàn toàn những suy nghĩ đã ăn sâu vào tiềm thức của người dân như vậy? Tầng lớp Samurai có thể giết bất cứ ai không vừa ý, quan liêu thì cậy quyền chức, dân đen thì không có tiếng nói…Cũng có thể qua cuộc cách mạng Minh Trị thì đã xóa bỏ dần được chăng? Mình không biết nhưng qua những vấn đề tác giả nêu trong thời phong kiến mình thấy rất phục Nhật Bản có thể phát triển được như bây giờ.
Đọc sách điều mình nhận ra lớn nhất là mình bị trị nhưng cũng có thể tự trị. Chúng ta sống và làm việc theo pháp luật, nhưng những gì chúng ta thấy bất bình chúng ta có thể đứng lên đấu tranh giành lại quyền lợi cho mình.
Một đất nước muốn phát triển lâu dài thì mọi người phải tin tưởng lẫn nhau, chính phủ tin tưởng vào dân, dân phải tin vào chính phủ. Mình thấy rất đúng. Nếu ở Việt Nam mà làm được điều này thì các thế lực thù địch phản động sẽ không dễ dàng kích động dân ta như vụ việc đặc khu kinh tế 99 năm vừa rồi.
Mỗi người cũng cần phải có kiển thức để nhận thức được việc làm đúng sai, bản thân cũng cần có chính kiến.

Tác giả người Nhật khuyến khích người Nhật học tập để có địa vị trong xã hội vì theo như ông không có người đứng trên người và cũng không có người đứng dưới người. Tất cả được quyết định bởi tri thức của bạn. Không phải kiểu tri thức vẹt mà là áp dụng được vào thực tế, mang lại kết quả. Cuốn sách phù hợp với các bạn trẻ đang học tập để có định hướng tốt cho tương lai. Cũng như những người đã đi làm và nghĩ rằng rời khỏi trường học là không cần học nữa. Rất thích hợp để gối đầu giường và nghiền ngẫm.

Khuyến học hay những bài học về tinh thần độc lập tự cường của người Nhật Bản – Fukuzawa Yukichi mặc dù là một cuốn sách viết cho người Nhật, nhưng khi đọc từng trang thì mình thấy như là viết cho nước Việt Nam chúng ta. Những tinh thần trong cuốn sách như: “Trời không tạo ra người đứng trên người”; “Người chịu thiệt thòi nhất là những kẻ vô học”; “ Luật pháp quý giá như thế nào?”; “Đừng đánh giá người khác bằng suy xét chủ quan của mình”; “hãy sống và hy vọng ở tương lai”; “chạy theo độc lập sẽ đánh mất độc lập tinh thần” đến nay (năm 2016) vẫn còn nguyên giá trị.

Cuốn sách này nói về vấn đề giáo dục của Nhật Bản, gồm những quan điểm cũ mới, tư duy trước sau và thực trạng nữa. Lời văn của người dịch khá mượt và dễ đọc. Lối viết của tác giả cũng thân thiện, không khiến người đọc phải gồng lên để tiếp thu. Nội dung thì giống như một thước phim từ quá khứ đến hiện tại nên hầu như đều là những tư tưởng đã được nghiên cứu và xác thực trong thời đại hiện nay rồi, nên không có nhiều yếu tố tươi mới. Cuốn sách này chỉ là một cuốn sách đọc để đọc chứ không thiên nhiều về đọc để tư duy nên không đọng lại lâu trong lòng những độc giả bình thường và khôgn muốn nghiên cứu sâu về lịch sử hay gì đó như mình.

Khuyến học: Một tác phẩm của Fukuzawa Yukichi- một trong những bậc "khai quốc công thần" của Nhật Bản. Khuyến học không phải là tác phẩm đồ sộ nhất của ông, nhưng chắc chắn đó là quyển sách có ảnh hưởng sâu rộng nhất không chỉ ở thời điểm công cuộc Duy Tân mà còn tác động sâu sắc đến thời điểm hiện tại. Quyển sách mà bất kì người trẻ nào cũng nên đọc một lần, về tầm quan trọng của giáo dục, nâng cao dân trí quốc gia.

   Xuyên suốt tác phẩm, tác giả đề cập đến tinh thần tự lập tự cường của dân tộc Nhật Bản, tầm quan trọng của giáo dục, khuyến khích sự hợp tác của nhân dân với chính phủ. Đồng thời, ông cũng phê phán, đả kích những hủ tục lạc hậu, phân biệt đẳng cấp cũng như thói thờ ơ ỷ lại của nhân dân với chính phủ. 

   Điểm mình ngạc nhiên và thích thú hơn hẳn, là những tư tưởng tiến bộ mà thậm chí cho đến thời điểm hiện tại nó vẫn được người đời sau học hỏi. Đọc tác phẩm để hiểu được rằng, nguyên do nào để Nhật Bản từ một nước bế quan toả cảng 100 năm, lạc hậu lại phát triển rực rỡ, trở thành một trong những con rồng của châu Á. Có nhiều nguyên nhân, nhưng chắc chắn giáo dục đóng góp một phần không nhỏ cho sự thịnh vượng ấy.

   Có thể có những quan điểm, ở thời điểm hiện tại, người đọc sẽ thấy đó là điều hiển nhiên nhưng cách đây trăm năm trước, tác giả phải thật sự là một người có tư tưởng lớn, và đấu tranh cho những tư tưởng ấy, đi đầu trong phong trào duy tân, hậu thuẫn tinh thân cho nước Nhật là một điều không phải ai cũng làm được. 

   Cách viết đơn giản, dễ hiểu mà bất kì tầng lớp nào đọc cũng có thể hiểu được, ngôn từ lôi cuốn mà giản dị. Tuy nhiên vì viết ngắn gọn, nên sẽ rất dễ quên, không đọng lại được nhiều. Nhưng đối với mình, một quyển sách như Khuyến học là đủ để mình hiểu về tầm quan trọng của giáo dục- một đề tài xuyên suốt tác phẩm.

Sau bao nhiêu năm đấu tranh cả về vũ trang và tư tưởng, phần đông thế giới đã công nhận quyền bình đẳng giữa con người với con người. Nhưng hàng trăm năm trước đây, trong xã hội Nhật Bản và còn ở nhiều nơi khác trên thế giới, vẫn tồn tại tư tưởng “người đứng trên người”, đó là sự phân biệt đẳng biệt giai cấp, phân biệt giới tính gây ra bất hạnh cho rất nhiều cuộc đời. Dân chúng không phải chịu cảnh thấy quan trên mà nơm nớp như trông thấy cọp, chỉ cần vươn lên phấn đấu, chúng ta sẽ có được địa vị xã hội xứng đáng với những gì mình bỏ ra.

Theo Fukuzawa Yukichi, tất cả mọi người sinh ra đều bình đẳng, mọi người đều có tư cách, địa vị như nhau.

“Vì thế, có thể nói rằng: người chịu khó học, hiểu biết nhiều sẽ trở thành người quan trọng, sống sung túc; người vô học sẽ trở thành con người thấp kém, nghèo khổ”. 

Không thể tóm tắt cuốn sách của Fukuzawa Yukichi trong vài trang giấy vì những tư tưởng của ông đều được phân tích sâu sắc, toàn diện. Đó là những viên gạch xây dựng nên một nền móng vững chắc cho Nhật Bản đứng lên từ bùn đen. Vứt bỏ hình thức, coi trọng sự tín nhiệm, tìm kiếm chân lý bắt đầu từ sự hoài nghi,… rất nhiều, rất nhiều bài học được tác giả truyền tải qua những trang sách.

Điều tuyệt vời của Fukuzawa là ông có tư duy phê phán hơn người. Cách đây đã gần 200 năm, khi người ta một mực tin vào Nho giáo, coi đó là thước đo cho những chuẩn mực đạo đức và lối sống thì Yukichi trực tiếp chỉ ra những điểm ông cho là chưa ổn. Khổng Tử, Chu Tử hay Luận ngữ dù bén rễ sâu đến đâu thì cũng có những thứ đã lạc hậu, không hợp thời và xem ra sáo rỗng quá mức.

Lại có người lý sự thế này: “Vì muốn có con đàn cháu đống nên mới có vợ lẽ. Vả lại có phải chúng tôi muốn thế đâu, chẳng qua là làm theo lời dạy của Chu Tử mà thôi”. Tôi phải nói thế này, chẳng phải nể nang Khổng Tử hay Chu Tử gì sất. Họ đã rao giảng những lời sai trái.

Lấy vợ lấy chồng, chỉ vì không có con mà bị gọi là “đồ bất hiếu”. Thứ lý lẽ gì vậy? Chẳng qua là cách thoái thác, biện minh cho những quan điểm sai trái đáng lên án mà thôi.

Sách Khuyến Học một mực bác bỏ và phản đối cách học lý thuyết, chỉ chú trọng văn thơ và các tư tưởng bị động như thời phong kiến. 

Fukuzawa khuyến khích lớp trẻ học các môn có tính ứng dụng cao cho xã hội khi đó như khoa học, kĩ thuật, đó mới là bánh lái giúp Nhật Bản xây dựng được tiềm lực kinh tế, tiếp thu những tri thức trên khắp thế giới, mở cửa quốc gia để trao đổi, hội nhập.

“Từ trước tới nay, tôi vốn không ưa lối học của các sĩ phu, các nhà nho tối ngày vùi đầu dùi mài kinh sử, làm thơ phú, câu đối… theo kiểu khoa cử Trung Hoa. Vì với lối học đó, có đỗ đạt ra làm quan, họ chỉ biết cai trị xã hội, cai trị dân chúng hoàn toàn theo cảm tính.

Chính vì thế, ngay từ Phần 1, tôi đã nhấn mạnh đến sự cần thiết của “Thực học”, học các môn tự nhiên, các môn xã hội, ứng dụng vào cuộc sống hàng ngày, sao cho tất cả mọi người đều có thể gây dựng cuộc sống bằng trách nhiệm và khả năng của mình. Tôi nhấn mạnh tới tầm quan trọng về sự bình đẳng giữa các tầng lớp trong xã hội.”

Tuy vậy, ông cũng cảnh báo những người chỉ biết chuộng Tây học mà quên mất văn hóa, đặc trưng của Nhật Bản để mù quáng chạy theo giá trị phù phiếm. Làm gì cũng phải giữ tinh thần của một quốc dân Nhật Bản, đó mới là cái gốc để phát triển xa hơn.

Khuyến Học kịch liệt đả kích những tư tưởng học chỉ để ấm thân mình. Với tác giả, người trẻ mà chỉ lo học để làm quan rồi đảm nhận những công việc vớ vẩn, tủn mủn, cốt cho ổn định, hút máu dân chúng thì thật đáng lên án. Tham lam chính là thói tệ hại nhất, nó sẽ là con sâu đục khoét xã hội tới mức mục ruỗng nếu ai cũng chỉ chăm chăm vơ vét về phần mình.

Sau khi khẳng định sự bình đẳng trong quan hệ giữa người với người, tác giả giúp chúng ta xác lập vai trò của mình đối với đất nước. Phần 6 và phần 7 giúp chúng ta nhìn rõ quan hệ giữa công dân với đất nước, với chính phủ, đâu là quyền lợi, đâu là nghĩa vụ mà chúng ta phải tuân theo.

Muốn đất nước phát triển thì không thể chỉ dựa vào chính quyền, người dân không được ỷ lại vào các nhà quản lý; ngược lại, các quan chức chính quyền cũng không được kìm kẹp người dân. Hai bên cần có sự trao đổi thẳng thắn vì đó mới là cái đích cuối cùng của độc lập.