Chiến Tranh Không Có Một Khuôn Mặt Phụ Nữ - Svetlana Alexievich Reviews

Người ta hay định nghĩa về chiến tranh thế nào nhỉ? Là nơi của anh hùng hào kiệt? Là chiến trường gió tanh mưa máu, xác chết chất chồng? Là chiến thắng vẻ vang và cũng là thất bại nhục nhã? Chúng ta đã được tiếp cận rất nhiều tác phẩm viết về đề tài chiến tranh dưới những góc nhìn trên như Tam quốc diễn nghĩa của La Quán Trung, Bình Ngô đại cáo của Nguyễn Trãi, Tuổi thơ dữ dội của Phùng Quán... Lần này tôi cũng sẽ viết về một tác phẩm đề tài chiến tranh nhưng cách tiếp cận của nó lại độc đáo, mới mẻ và đặc biệt vô cùng: tác phẩm Chiến tranh không có một khuôn mặt phụ nữ của Svetlana Alexievich - chiến tranh dưới góc nhìn của những người phụ nữ.

Tác phẩm gây ấn tượng với tôi bằng hình thức viết khá mới mẻ. Thay vì chỉ đơn giản kể về cuộc đời của một vài nhân vật tưởng tượng, Svetlana đã đưa những đoạn kí ức thật vào. Đó là những đoạn kí ức của những người phụ nữ Nga về cuộc chiến Vệ quốc của đất nước họ. Việc đưa ra những câu chuyện chân thật, được kể từ chính những nữ anh hùng từng tham gia chiến tranh đã khiến tác phẩm trở nên chân thật và gần gũi hơn bao giờ hết. Tất nhiên, nếu chỉ đơn thuần là liệt kê thì tác phẩm sẽ không thể nào với tới được với giải thưởng Nobel Văn học 2015 danh giá, vậy thì có gì đặc biệt trong cuốn sách này? Có gì đặc biệt giữa những đoạn kí ức tưởng như riêng lẻ ấy?

Lật giở từng trang văn, những giọng nói lại hiện dần lên trong tâm trí tôi. Mỗi giọng nói là một gương mặt phụ nữ, một tâm hồn phụ nữ. Chúng khác biệt, độc lập với nhau, vang vọng những nỗi niềm khác nhau nhưng lại giao nhau ở những điểm chung nhất định. Nếu toàn bộ tác phẩm này là một bản nhạc, một đoạn kí ức kia sẽ là những nốt nhạc tuy bé nhỏ nhưng khi đứng cạnh nhau sẽ làm nên tạo nên một bản hòa ca bi thương tráng lệ. Bên trong cuộc chiến mà Svetlana đã viết về, những câu chuyện được kể rất khác nhau. Chuyện người y tá khác với chuyện của cô cáng thương, chuyện người giao liên khác với chuyện cô giặt ủi, chuyện người ra chiến trường với người ở hậu phương, người trong cuộc chiến và sau cuộc chiến... Qua những câu chuyện nối nhau như đoàn tàu nặng nề đầy ám ảnh, lớp màu của hào hùng, của vinh quang nơi chiến trận dần bong tróc ra, để lộ những mảng màu u tối, buồn thảm. Chiến tranh hiện lên dưới góc nhìn của phụ nữ, cay nghiệt và tàn độc. Nó như một con quỉ dữ khổng lồ nuốt lấy nhân tính con người. Nuốt cả con ngựa tơ, cả bụi hoa dại, cả giọt nắng thảnh thơi. Nuốt cả yên bình, cả trẻ thơ, cả hạnh phúc.

Đi vào chi tiết tác phẩm, theo Svetlana Alexievich, những người phụ nữ vốn dịu dàng, nhạy cảm, dễ tổn thương, dễ xúc động nhìn nhận thế nào về chiến tranh - phát minh dã man nhất của loài người?

Trời vẫn xanh ngăn ngắt, chim chóc líu lo trên những ngọn anh đào, những củ khoai tây nằm cuộn dưới lòng đất chờ thu hoạch. Mọi vật vẫn đang tiếp diễn nếp sống thường ngày của nó, thế mà “người ta bảo là có chiến tranh”. Chiến tranh! Chiến tranh đã đến rồi. Nó xuất hiện đầy bất ngờ trong cuộc sống của những cô gái trẻ. Dù đài báo đã nói ra rả về tình hình chiến sự đầy căng thẳng của các nước xung quanh trong cả một thời gian dài, đối với các cô gái, chiến tranh vẫn đến thật bất ngờ. Cứ như thế, đột ngột như vậy, làng mạc thưa người dần, nhiều ngôi nhà bị Đức Quốc xã thiêu rụi, nhiều cô gái trẻ chết dưới sự lăng nhục tàn bạo của những tên lính vô nhân. Cứ như vậy, đột ngột, đau thương. Người ta không dám tin vào tai mình, không dám tin vào mắt mình. Những ngôi làng cháy rụi, xác chết nằm la liệt, những đôi mắt sâu hoắm chứa đầy kinh hoàng và khiếp sợ lấp ló sau đống đổ nát. Chiến tranh!  

Chiến tranh từng được nhiều người xem là một thứ gì đó rất oai, rất hào hùng, rất hấp dẫn. Các cô gái nghĩ nó lãng mạn biết bao. Cài hoa. Mang theo chiếc khăn choàng mình yêu thích. Ra trận. Chiến đấu. Chiến thắng và trở về như những người anh hùng vĩ đại. Như Hoa Mộc Lan, như Jeanne d'Arc. "Hãy lớn lên nữa đã, các cô gái... Các cô hãy còn trẻ quá...", người ta càng nói như vậy, các cô càng hăng say ra trận. Các cô được xếp lên các toa tàu nặng nề, chật chội. Tiến về Leningrad, Stalingrad, hay về đâu cũng được, miễn là ra chiến trường. Các cô bị bắt phải bỏ lại những đôi hoa tai lấp lánh, chiếc váy dài lòng thòng, chiếc khăn choàng với màu sắc quá nổi bật. Những vật đàn bà ấy không phù hợp cho một cuộc chiến khốc liệt, không phải đồ vật phù hợp cho một người lính. Cảnh người ta cắt tóc các cô  mới thật là kinh khủng. Dù đã cố tỏ ra cứng rắn, song, hầu hết đều bật khóc khi thấy búi tóc dài mình mất bao tâm huyết chăm sóc bị cắt đi, nằm thảm hại trên nền đất dơ bẩn. Các cô mặc quân trang và học cách đi đứng, các cô tập làm đàn ông, ép mình vào cái khuôn nam tính.

Ra trận! Đó là mệnh lệnh bất khả từ của trái tim.

Dù chiến đấu ở bất kì vị trí vào, các cô gái quân ngũ đều bị bao bọc bởi thứ không khí đặc quánh mùi đàn ông. Quần nam, áo nam, ủng nam. Đến cả thân thể các cô cũng dần trở nên nam tính hơn. Khuôn mặt thiếu nữ càng ngày càng dạn sương gió chiến trường. Đôi môi ngọt ngào mềm mại như khô lại, thẫm màu, phảng phất mùi súng đạn. Một số người mất kinh nguyệt trong chiến tranh, một số người mất hẳn, không thể nào có lại được. Có gì ngoài đó? Máu và xương. Người ta bắn giết nhau mỗi ngày. Đôi khi những người lính thiếu hơi đàn bà quá lâu và trở thành những con thú thực sự. "Chúng tôi tóm những cô còn non choẹt... Nếu con bé khóc, chúng tôi đánh, chúng tôi nhét giẻ vào mồm. Nó đau, còn chúng tôi, cái đó khiến chúng tôi cười.". Còn chốn dung thân nào cho những người đàn bà bất hạnh bị chiến tranh tàn phá ấy? Còn người nào để họ tin tưởng? Còn người đàn ông nào có thể làm họ trở lại với thương yêu? Mùi đàn ông xộc lên, lấn át tất cả, buộc tính nữ phải hàng phục. Làm sao có thể có phụ nữ trong chiến tranh được? Những con người được tạo hóa giao cho sứ mệnh ban tặng sự sống nay lại phải tự tay chấm dứt sinh mạng của nhiều người, hoặc chứng kiến cảnh sinh mạng của những người ấy bị chà đạp. Thứ hiện thực khốc liệt và đau thương ấy được phô bày trên những trang văn, không kiêng kị, không giấu giếm. Dù đớn đau thế nào, ta vẫn phải chấp nhận cái sự thật ấy, vẫn phải nhận thức được hàng khối khổ đau man độc đang tồn tại sờ sờ ngay ngoài kia, trong nắm xương đàn bà khô lạnh, trong chuỗi kí ức tang thương, trong giọt nước mắt nóng hổi. Chiến tranh đã tàn phá cây cỏ, chim muông. Chiến tranh đã tàn phá con người. Tàn phá mọi thứ nó đi qua theo những cách vô nhân nhất mà nó có thể nghĩ đến.

 "Chúng tôi đã đi bộ bốn mươi cây số... Cả một tiểu đoàn phần lớn là phụ nữ. Nóng chết người. Đến ba mươi độ. Nhiều cô gái đang có... Nói thế nào... Cái thứ mà phụ nữ nào cũng có... Chảy nhỏ giọt dọc chân... Chúng tôi đến một điểm có nước. Chúng tôi nhìn thấy một con sông...". Những người phụ nữ khốn khổ nhảy xuống sông để rửa ráy cho sạch sẽ, máu loang đỏ một vùng nước. Màu đỏ chói mắt đáng ghét ấy đã thu hút những tên địch, chúng nổ súng và một cô gái đã bị bắn chết. Cô ấy chết vì phản ứng sinh lý bất khả kháng của phụ nữ, của chính mình. Màu đỏ là màu của sự sống. Phụ nữ rõ ràng nhất điều này. Bởi thứ màu đỏ lẩn quẩn bám lấy thân thể họ mỗi tháng, gây ra bao nhiêu sự phiền hà, chính là minh chứng rõ ràng nhất cho khả năng sinh nở. Trong chiến tranh, màu đỏ ấy biến thành màu chết chóc, nó là dấu hiệu chết chóc, là mật ngọt gọi mời thần chết. Không phải màu đỏ trên làn môi thiếu nữ. Không phải sắc đỏ từ bông hồng của người tình. Không phải thứ đỏ nhuộm trên chiếc váy thướt tha để làm duyên làm dáng. Màu đỏ trong chiến tranh là màu máu, màu chết, màu buồn. Cuộc hành trình tìm lại tiếng nói của phụ nữ Nga trong cuộc chiến tranh Vệ quốc nói riêng, tìm lại tiếng nói của phụ nữ trong những vấn đề nhân loại nói chung, đã mở ra cho ta thấy những câu chuyện từng bị chôn vùi trong thẳm sâu kí ức suốt một quãng dài trong lịch sử loài người.

"Nhưng rất nhanh, tôi đã phải bỏ các định kiến của mình. Các cô gái đã trở thành những người lính thực thụ. Chúng tôi đã cùng nhau hoàn tất một con đường đầy thử thách. Hãy đến đây. Chúng ta sẽ nói chuyện dài..." (I.A.Levitski, cựu chỉ huy nhóm pháo binh số 5 của trung đoàn pháo phòng không 784). Bất chấp mọi khó khăn trong sinh hoạt và chiến đấu, vượt lên các khó khăn của tâm sinh lý phái nữ trong môi trường chiến trận, các cô gái đã hiến thân cho chiến thắng vĩ đại của dân tộc mình và trở thành những nữ anh hùng. Các cô làm được những việc tưởng như phụ nữ không bao giờ làm được, tưởng như con người không bao giờ làm được. Họ có thể hi sinh tất cả những gì mình có cho lý tưởng chung, cho bất cứ điều gì họ cảm thấy xứng đáng. Các chiến công, những thành tựu vĩ đại, những huân huy chương mang tên những cái tên nữ trở nên ngày một nhiều. Chiến tranh không giết được họ - những cô gái "nhỏ nhắn" mà "khổng lồ". Có nhiều câu chuyện phi thường diễn ra ở ngoài mặt trận, nhân vật chính là những cô gái. Có người y tá cáng thương đã lao ra ngoài trận địa, ngay dưới làn bom đạn, ngay trước mũi quân thù, để mang về lán trại một thương binh nặng gần gấp đôi mình. Có người con gái có kĩ năng bắn chính xác đến nỗi chỉ huy địch cũng phải nể phục, cô ấy luôn bắn trúng, bắn chết, bắn ngay vào đầu của địch. Có người mẹ có con nhỏ phải tự tay dìm chết con mình trong đầm lầy để tiếng khóc của bé không làm lộ vị trí tiểu đội. Có người phụ nữ giả thành đàn ông, phục vụ trong hải quân suốt nhiều năm liền, khi bị phát hiện, cô đã ở vị trí chỉ huy của một chiến hạm. Những người phụ nữ - họ chiến đấu bằng máu, nước mắt và cả tình thương bao la dành cho đồng đội, cha mẹ, xóm làng, cho trẻ em, cho cả chú chim sơn ca và một nhành hoa dại. Chiến tranh thì tàn khốc và man rợ, nhưng con người còn lớn hơn cả chiến tranh.

Cuộc chiến với bom rơi đạn lạc đã kết thúc, nhưng cuộc chiến trong nội tâm các cô gái vẫn chưa thể nào dừng lại. Bước ra khỏi chiến tranh với tư cách người chiến thắng, nhưng phần thưởng những người lính nữ nhận được ít ỏi hơn rất nhiều so với những người lính nam. Những người lính nam giới trở về trong sự tung hô, vui mừng khôn xiết. Họ được gia đình chào đón, xóm làng chào đón như một vị anh hùng thực sự, như một vị thánh ban ơn hộ quốc. Họ là niềm tự hào, là ánh sáng chói lọi tuyệt đẹp. Nếu may mắn, những người lính nữ cũng có thể trở về trong sự chào đón nồng nhiệt như vậy. Nhưng có vẻ có rất nhiều cô gái không có được niềm may mắn đó. Người ta có định kiến gay gắt với những cô nàng ra trận.

Có một người đã kể:

Tôi trở về làng với hai Huân chương Vinh quang và nhiều huy chương. Tôi sống ở đấy ba ngày; ngày thứ tư, mẹ tôi đến dựng tôi dậy trên giường và bảo:"Con yêu, mẹ đã chuẩn bị quần áo cho con. Con phải đi, con có hai đứa em gái đã lớn hết. Ai lấy chúng nó làm vợ? Mọi người đều biết con đã ở ngoài mặt trận bốn năm..."

Một người khác đã kể:

Bà mẹ kéo con trai bà vào bếp và vừa nói vừa khóc:"Con đã cưới đứa nào vậy? Một nữ binh... Con có hai đứa em gái. Còn ai muốn lấy chúng bây giờ?" Cho đến hôm nay nữa, tôi còn nhớ cảnh ấy, tôi muốn khóc. Hãy tưởng tượng: tôi đã mang theo một chiếc đĩa nhạc mà tôi rất thích. Có những lời thế này:"Em lại có quyền đi những đôi giày sang đẹp nhất..." Một bài hát nói về một cô gái đã ra trận. Tôi cho đĩa hát ấy chạy, người chị gái của chồng tôi đã bước đến gần và đập vỡ chiếc đĩa đó trước mắt tôi: ý muốn nói rằng, không, tôi chẳng có quyền gì hết. Họ cũng hủy hết tất cả những bức ảnh chiến tranh của tôi...

Sau tất cả những gì họ đã hi sinh cho đất nước, thế mà lại có những người khinh thường phẩm chất của họ ư? Họ bị gọi là "quái vật nửa nam nửa nữ", họ bị những người phụ nữ ở chính ngôi làng mình ném cho cái tội danh là "cô đã ngủ với chồng chúng tôi ngoài đó", họ bị coi thường khi mặc đồ nữ tính và đi đến những quán nước hay sàn nhảy. Có vẻ nhiều người đã quen với hình tượng một đàn ông mặc quân phục, cầm vũ khí và ra chiến trường. Quen đến nỗi việc một người đàn bà cũng làm những điều như thế khiến họ ác cảm, khiến họ lánh xa. Vậy những người lính nữ đã bao giờ hối hận vì họ đã chiến đấu hay chưa? Câu trả lời luôn chỉ có một: chưa bao giờ và không bao giờ. Phải vứt bỏ những điều mình yêu thích là một điều đau khổ. Phải chịu đựng những khó khăn, hi sinh, mất mát trên chiến trường là một điều đau khổ. Bị sỉ nhục và lánh xa bởi chính những con người chịu ơn bảo vệ của mình cũng lại là một điều đau khổ. Nhưng những cô gái đại của chúng ta luôn tự hào vì đã được chiến đấu cho Tổ quốc yêu thương. Đôi khi họ cảm thấy khó khăn, cảm thấy bị đối xử bất công, cảm thấy bị khinh ghét, nhưng họ vẫn luôn hiên ngang và đáng tự hào. Nước Nga chịu ơn họ. Những quốc gia từng bị gót giày phát xít giày xéo chịu ơn họ.

Một lần khác, ở nhà ga, một người tàn tật gặp tôi:"Cô y tá!" Anh nhận ra tôi. Và anh khóc:"Tôi tự nhủ, nếu tôi gặp lại được cô ấy, tôi sẽ quỳ xuống..." Mà anh đã mất một chân.

Chiến tranh là nơi những con người xa lạ chém giết lẫn nhau. Những người từng đi qua chiến tranh sẽ nghĩ thế nào về sự sống? Họ yêu nó. Từng phải chứng kiến biết bao sinh mạng mất đi chỉ trong vào phút ngắn ngủi, những người lính yêu sự sống biết bao. Đi qua những năm tháng chiến tranh, những người phụ nữ lại trở về với váy vóc, với những đóa hoa rực rỡ và với cuộc sống bình thường bên gia đình mà họ hằng mong mỏi. Những người phụ nữ bước ra từ chiến trận, trải qua sinh tử nay nâng niu từng chút hạnh phúc thường ngày, nâng niu từng khoảnh khắc yên bình. Như thể hòa bình chỉ là bức tượng thủy tinh, có thể vụn vỡ bất cứ lúc nào. Họ quá yêu nó, họ sợ mất nó, họ chăm chút cho nó từng ly từng tí. Một nữ cựu binh thậm chí còn cảm thấy "không thể chịu đựng nổi" khi nhìn thấy các hàng đồ chơi bày bán xe tăng nhựa, máy bay tiêm kích giả, súng có đèn chớp nháy để bán cho các bé trai. Khi người ta mang đến nhà bà những thứ như vậy, bà thẳng tay ném hết vào sọt rác. Sao người ta có thể thản nhiên bán những thứ như vậy cho các bé trai, họ thì biết gì về những chiếc xe tăng và những khẩu súng kia chứ? Những đứa trẻ lại càng không biết. Chúng không nên biết. Bà đã sợ hãi, thực sự sợ hãi. Nét tâm lý đó cũng là nét tâm lý chung của những nữ cựu binh. Một bông hoa đang nở, chim sơn ca đạp vỡ lớp vỏ cứng và cất tiếng kêu đầu tiên, một đứa trẻ ra đời. Đó đều là những niềm hạnh phúc cần được trân trọng. Chúng ta vui mừng vì một sự sống mới đã đến với thế giới đầy rẫy khổ đau này. Hơn ai hết, tất cả những người phụ nữ - không riêng gì các nữ binh - ý thức rất rõ điều này. Thế nên họ yêu hoa cỏ, yêu chim muông, yêu trẻ con. Họ là người ban tặng sự sống, là ân điển của tạo hóa, là cái đẹp của nhân gian.

 Viết về chiến tranh, thế nhưng tác phẩm trên của Svetlana không sa đà vào kể lể bi thảm. Những trang sách nấc lên những tiếng đau khổ về mất mát, về chết chóc nhưng rồi cũng xướng lên khúc nhạc hào hùng về sức mạnh từ thẳm sâu trong mỗi con người, khúc nhạc của niềm tin về những gì tốt đẹp và khúc nhạc về trái tim luôn rộng mở để cho nhận thương yêu. Đây còn là một nỗ lực phi thường để đưa đến thế giới tiếng nói của phụ nữ về chiến tranh, suy rộng ra, tiếng nói của một nửa dân số trái đất về các vấn đề hệ trọng của nhân loại. Các tầng ý nghĩa của tác phẩm đan xen nhau, chồng lên nhau. Càng tìm hiểu về nó, ta càng được khơi mở thêm nhiều điều về phụ nữ, về cuộc sống và về tình yêu thương con người.   

Tác giả: Hoàng Anh

--------------------------------------------------

Theo dõi fanpage của Bookademy để cập nhật các thông tin thú vị về sách tại link: Bookademy

Bạn đam mê viết lách, yêu thích đọc sách và muốn lan toả văn hoá đọc tới cộng đồng của YBOX.VN? Đăng ký để trở thành CTV Bookademy tại link: http://bit.ly/bookademy_ctv

(*) Bản quyền bài viết thuộc về Bookademy - Ybox. Khi chia sẻ hoặc đăng tải lại, vui lòng trích dẫn nguồn đầy đủ “Tên tác giả - Bookademy”. Các bài viết trích nguồn không đầy đủ cú pháp đều không được chấp nhận và phải gỡ bỏ.